Konfrans materialları (kitab 2) - Bakı Slavyan Universiteti

II Beynəlxalq konfrans
bayraqda durmaq, nə isə demək istəyirdi. Qədir kimsəsiz qoyub getdiyi ailəsinə
qollarını açmağa tələsirdi” (M.İbrahimov)
Verilən misal üç komponentdən ibarət mətndir və onların üçü də ―Qədir‖
leksemi ilə başlayır; Qədirlə bağlı fikirlər bir-biri ilə bu sözlə bağlanılır, sanki,
Qədir mətndəki cümlələri-komponentləri mərkəzə- mürəkkəb sintaktik bütövün
mərkəzinə çəkməklə mərkəzəqaçma qüvvənin idarəçiliyinə daxil edir,nəticədə də
mətni təşkil edən komponentlərin üzvi bağlılığı-sistemi yaranır (3, 58).
Təkrarları aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar:
1.Morfoloji təkrarlar;
2. Leksik təkrarlar;
3. Sintaktik təkrarlar
Mətndə təkrar kimi bütöv cümlə strukturu özünü göstərə bilər. Belə olan
halda – cümlə təkrar olunarkən mətn daxilində təbii şəkildə o cümlə öz
müstəqilliyini kifayət qədər itirmiş olur və təbii şəkildə cümlənin struktur dəyəri
azalır. Məşhur rus dilçisi V.V.Vinoqradov məhz bu cür halları nəzərə alaraq qeyd
edirdi ki, hətta bütün cümlə sintaqm kimi özünü göstərə bilir, hətta belə olduqda
biz onu öz-özlüyündə deyil, daha böyük mürəkkəb birliyin komponenti və ya
hissəsi kimi görürük (4, 23). Bu vaxt onun mənası mürəkkəb sintaktik bütöv
kontekstində dərk edilməyə başlanılır. Digər tərəfdən bir vacib məqama da nəzər
salaq: tekstdə elə məqamlar olur ki, özünəməxsus düyün nöqtələrində məhz
cümlənin təkrarı özünəməxsus rol oynayır. Bu düyün nöqtələrini bir-birinə
bağlamaq ehtiyacı zamanı söz birləşmələrindən və ya ayrı-ayrı sözlərdənsə,
cümlədən istifadə etmək daha vacib olur.
Bununla yanaşı, təkrarlıq hadisəsi qrammatikaya aid fakt, yəni qrammatik
mədəniyyət kimi nəzərədən keçirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, mətnyaradıcı amil
kimi qəbul olunan üslubi eynilik leksik siniflərin yardımı ilə təsvir olunan
mətndəki leksik əlaqəliliyin pozulmasına gətirib çıxarır. Bu ümumi semantik
xüsusiyyətlər əsasında, yəni paradiqmatik səviyyədə formalaşan leksik siniflər ilə
formal distribütiv təhlil vasitəsi ilə, yəni sintaqmatik səviyyədə yaradılan
ekvivalentlər və yaxud təkrarlar sinfi arasındakı qarşıdurma ilə izah olunur. Yəni
formal təkrar faktik olaraq semantik müxtəlifliyin mətnboyu realizə olunmasında
maneəyə çevrilir.
Morfoloji təkrarlar bir mürəkkəb sintaktik bütöv çərçivəsində eyni
morfoloji vahidlərin təkrarından ibarət olur. Bu vaxt həmin təkrarlar hormoniya,
bir morfoloji mühit yaradırlar ki, bu da mətn semantikası ilə üzvi şəkildə bağlı
olur. Məsələn:
“They rushed on, accompanied by tiny splashes and the sound of crashing
bodies hitting the underbrush.”
“At last they reached the place where the main stream forked into the
northern and southern branches, encircling the knoll” (J. Rollins, p.218).
552