Konfrans materialları (kitab 2) - Bakı Slavyan Universiteti

II Beynəlxalq konfrans
mühitdən ayrılmazdır, onun fərdiyyəti özündə onu bədii-düşüncə təcrübəsinə görə
ona yaxın yazıçılarla yaxın edən ümumi, sosial şərtlənmiş, milli-tarixi çalarlı
daşıyır» (3, s.107).
Əlbəttə, romantizmin, romantik hərəkatın bu və ya digər dərəcədə
burjuaziya dövrü ilə bağlı olması, özündə burjua başlanğıcını daşıması
inkaredilməzdir. Romantizmin bəlkə də ən əsas pafosu insanın və insan
cəmiyyətinin maşın olmamasından ibarət idi. Maşın özü-özlüyündə yeni hadisə
olsa da, maşın cəmiyyəti köhnə idi, çünki onu mütləqiyyət, cəmiyyət həyatının hər
bir addımını proqramlaşdıran mütləqiyyət doğurmuşdu. Onun maraqlarını
gözləyən sənət də proqramlaşdırılmış, hər bir xüsusiyyəti öncədən verilmiş,
tənzimlənmiş klassisizm oldu. Mütləqiyyət şəraitində özünü dərk edən burjua
münasibətləri və yeni sinif olan burjuaziya get-gedə verilmiş qəliblərə sığmır və
sənətdə həmin o qəlibdən qurtarmaq, verilmiş çərçivədən çıxmaq istəyini –
pafosunu - romantizmi doğurur. Digər tərəfdən isə, hər bir ölkədə burjua sinfinin
meydana gəlib mövcud hakimiyyətlə münasibətə girməsi, onu bu və ya digər
dərəcədə dəyişməsi özəl xüsusiyyətlərə malik olduğundan, bu münasibətləri (daha
doğrusu, müəyyən qəlibə sığmamaq, buxovları atmaq və b.k. pafosu) özündə əks
etdirən ədəbiyyat meydana gəldi ki, bu da sonralar romantizm adını aldı.
Yuxarıdakı fikrə qayıdaraq qeyd edək ki, romantizmin vətəni hesab edilən
Almaniyada bu cərəyan mütləqiyyətin möhkəmləndiyi, lakin eyni zamanda
cəmiyyətdə burjua münasibətlərinin genişləndiyi dövrə təsadüf edir və bu dövrdə
yeni ilə köhnə sanki insana qarşı birləşir və bu şəraitdə romantizm insanın
müdafiəsinə qalxır. Hələ V.Q.Belinski göstərirdi ki, «romantizm yalnız
incəsənətə, yalnız poeziyaya mənsub deyil: onun mənbəyi incəsənətin də,
poeziyanın da mənbəyi olan yerdə – həyatdadır… Özünün ən sıx və əhəmiyyətli
mənasında romantizm insanın qəlbinin daxili aləmi, ürəyinin ən ümdə həyatından
başqa bir şey deyildir. İnsanın sinəsində və qəlbində romantizmin sirli mənbəyi
yerləşir; duyğular, məhəbbət romantizmin təzahürü və ya təsiridir və buna görə də
demək olar ki hər bir adam romantikdir». Romantizmin sahəsi «fantaziyanın
doğurduğu ideallarda özünə məmnunluq tapmağa çalışan ən yaxşı və aliyə bütün
qeyri-müəyyən canatmaların oyandığı qəlb və ürəyin sirli mahiyyətidir» (2, s.
145, 146).
Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm cərəyanının yaranması məsələsinə
də məhz yuxarıda deyilənlərdən çıxış edərək yaxınlaşmaq lazımdır. Həmin
cərəyanın ədəbiyyatımızda məhz XX əsrin əvvəllərində formalaşması və ya bəzi
müəlliflərin dediyi kimi, qayıdışı təsadüfi deyil. Feodal münasibətlərinin
zəifləməsi, kapitalizmin sürətlə inkişafı Azərbaycanda 1905-1907-ci illər Rusiya
burjua inqilabından sonraya təsadüf etdiyindən, həmin dövrdə milli azadlıq
ideyasının özünü bariz göstərməsindən və onu praktikada realizə etməyin
çətinliyindən irəli gələrək yazarların bir qismi həmin illərdə həyat hadisələrini
romantik seçim və ümumiləşdirmə metoduna üstünlük vermiş və həmin zəmində
506