Konfrans materialları (kitab 2) - Bakı Slavyan Universiteti

II Beynəlxalq konfrans
İmran: 3/186), «…Əgər səbr edib Allahdan qorxsanız, əlbəttə, bu məqsədə
müvafiq işlərdəndir» (Yenə orada, s.64) deyilir.
7. Təvəkkül. Lüğəti mənası işi üstünə almaq, vəkil olmağı qəbul
etməkdir. Allahın böyüklüyünü qəlbində hiss edən sufi ondan başqa təvəkkül
ediləcək, təslim olunacaq varlığın olmadığına inanır. Təsəvvüfdə dərviş özünü
Allaha təslim edir, onun yolu ilə gedir, ondan kömək gözləyir. Əl açıb dilənmək
təvəkkülə ziddr, çünki həqiqi sufi heç nəyə sahib olmadığı halda, hər şeyə
sahibdir. Sufilər Quranın (Əhzab:3) bu xəbərdarlığını heç vaxt unutmurlar:
«Allaha təvəkkül et, Allahın (bütün işlərdə sənə) vəkil olması kifayət edr» (Yenə
orada, s.411).
8. Zikr. Anmaq, xatırlamaq, unutmamaq deməkdir. Zikr bütün
təriqətlərin əsas ünsürüdür. Allahın isimlərini hər an söyləmək sufilərin başlıca
işlərindən biridir. Zikrə xüsusi önəm verən sufilər onu bəzən başqa ibadətlərdən
üstün tuturlar. Quranda namaza təşviq edən ayələr çoxdur, lakin «çox namaz
qılın», «çox oruc tutun» ifadələri yoxdur, ancaq «Allaha çox zikr edin» ifadəsi
vardır (Araf: 7/205). «Səhər-axşam yalvararaq, qorxaraq, səsini qaldırmadan
ürəyində Rəbbini yad et və qafillərdən olma!» (Yenə orada, s.148). Sufilər «Ən
böyük ibadət zikirdir» deyirlər. Namaz isə ibadətlərin böyüyüdür, ancaq hər
zaman qılına bilməz. Zikr isə həmişə edilə bilər. Xoca Əhməd Yəsəvi və Yunus
Əmrə şeirlərində Allah çeşidli isimləri ilə zikr edilir.
9. Elmi-lədün. Sufi alimlərinə görə, ağıl və təəkkürdən başqa ilham,
kəşf və ya elmi-lədün deyilən bir elm qaynağı da vardır. Bu elm ağılla
öyrənilməz, onu qəlblə qazanmaq olar. Buna isə yalnız təmiz qəlb nail ola bilər.
Çünki yalnız təmiz qəlb həqiqəti əks etdirməyə qadirdir. Qəlbin təmizlənməsi,
insanın yuxarıda sadalanan prinsiplərə əməl etməsi özünü təsəffüv tələbləri ilə
tərbiyə etməsidir. Beləliklə, vasitəsiz olaraq Allahın öyrətdiyi elm – elmi-lədün,
kəşf və mərifətdir, qeybə aid bilgilərdir.Yunus Əmrənin söylədiyi «gözdən qəflət
pərdəsinin qalxması» məhz elmi-lədünə çatmaq mənasına uyğun gəlir. Bir termin
olaraq, Quranda az işlədilməsinə rəğmən, elmi-lədün haqqında geniş məlumat
verilmişdir. «Əl-Kəhf» surəsi, 18/65: «Orada qullarımızdan birini (Xızırı)
tapmışdılar ki, biz ona qatımızdan bir rəhmət verdik. Və ona elmi-lədün öyrətdik»
(Yenə orada, s.271). Musa-Xızır qissəsindən öyrəndiyimiz budur ki, hətta hər
peyğəmbər belə bu şərəfə, yəni elmi-lədünə sahib ola bilmir, çünki bu Allahın
lütfüdür (bu da Xızır peyğəmbərə nəsib olmuşdur). Hətta Nuh peyğəmbər camaata
müraciətində belə demişdir: «Mən sizə demirəm ki, Allahın xəzinələri məndədir.
Mən qeybi də bilmirəm…» Ən maraqlısı budur ki, bu bilgiyə sahib olan kəsin
hərəkətləri bu elmdən xəbərsiz olanlara qəribə və anlaşılmaz görünür.
Qeyd etmək lazımdır ki, təsəvvüfün bu istilah və terminləri ilə yanaşı, başqa
bir çox anlayışları da vardır. N.Göyüşov haqlı olaraq bu məqama diqqət
yetirmişdir: «Maraqlı haldır ki, nə fəlsəfə, nə dəqiq elmlər, nə kəlam və ilahiyyat
elmi, bir sözlə, humanitar və təbiət elmlərində heç biri bu qədər zəngin
531