Konfrans materialları (kitab 2) - Bakı Slavyan Universiteti

II Beynəlxalq konfrans
məmuru, pAlis işçiləri tərəfindən, pAlis deyir ki, pAlis əməkdaşları, yerli pAlis
orqanları, pAlisin dediyinə görə, pAlisə təslim olub, iki pAlisi qətlə yetiriblər,
pAlisin gəlməsindən əvvəl, pAlis nəfəri, Bakı şəhər baş pAlis idarəsi,öz pAlisinə
malik olmaq, İspaniya pAlisi, İtaliya pAlisi, Macarıstan pAlisi, Malayziya pAlisi,
İran pAlisi, bakı pAlisi, Maskva pAlisi və s. və i. Artıq bu tələffüzə rus dilinin
təsiri demək olmaz (pAlisi bizə Rusiya ixrac etməyib), onu biz özümüz
Azərbaycan dilinin orfoepik normalarını unudaraq russayağı tələffüz edirik.
Maraqlıdır ki, binaya lövhə vurulub: ―Polis idarəsi‖, biz isə oxuyuruq: ―PAlis
idarəsi‖.
Otel sözünün tələffüzü daha qəlizdir və bu, tamamilə öz ―kəşfimizdir‖. Rus
dilinin burada heç bir günahı yoxdur. Məsələ burasındadır ki, Avropadan gəlmiş
bu söz (fransız dilində hotel ―mehmanxana‖ deməkdir) rus dilinə də daxil
olmuşdur. Lakin rus dilində istisna təşkil edən, yəni onun fonetik-orfoepik
qaydalarına tabe olmayan bir neçə sözdən biridir ki, vurğusuz vəziyyətdə O [a]
kimi tələffüz edilmir. Əslində burada söhbət tabe olmamaqdan getməməlidir –
sadəcə [a] ilə tələffüz qəliz alındığından O saxlanılır (Müqayisə edək: отель,
поэт, поэма, оазись, радио). Biz isə başlamışıq Atel, atel deməyə: Atelə daxil
olaraq, Mərmərə Atelində, “Avropa ‖ Ateli, ən yaxşı Atellər, beşulduzlu Atellər,
Atelin pəncərəsindən, Atel otağında, Ateldə işləyir, Atel və biznes mərkəzində,
Atelin qarşısında, Atel tikiləcək, “Qafqaz” Ateli, Ateldə qalmaq, oradan Atelə
gəldik, Alimpik hateli.
Bu sahədə o qədər irəliləmişik ki, doğma türk sözlərini də ―a‖-laşdırırıq,
məsələn, Qobustana artıq Qabustan, mozalana mAzalan (mAzalanda baxmışam)
deməyə başlamışıq. Hələ Aktyabrı, nAyabrı demirəm (nAyabrın beşində,
Aktyabrın on doqquzunda, ötən ilin Aktyabrında və s.). Bir az da irəliləyərək
Amerikanın prezidentinə yeni ad qoymuşuq: Barak Abama.
İş o yerə çatıb ki, Azərbaycan dilində danışanlar savadsız görünməkdən
ehtiyatlanaraq bəzən alinma sözləri O ilə tələffüz etməkdən, məsələn, Olimpiya
deməkdən çəkinirlər.
İndi görək Azərbaycan dilciliyində bu məsələyə münasibət necədir. Bəri
başdan qeyd edək ki, vəziyyəti müşahidə edən alimlərdən daha cəsur və
qayğıkeşləri Azərbaycan dilinin ―a‖-laşmasını unikal bir dil hadisəsi kimi
qiymətləndirərək, Azərbaycan dilinin orfoepik qaydalarına yeni bənd artırmağı
özlərinə borc bilmişlər.
Belə ki, ―Azərbaycan dilinin orfoepiya sözlüyündə‖ Azərbaycan dili
orfoepiyasının əsas prinsiplərindən bəhs edilərkən rus və Avropa mənşəli sözlərin
tələffüzünə də yer verilmişdir. Altıncı bənddə oxuyuruq: ―Ruscada (!) o səsi ilə
yazılıb, a səsi ilə deyilən sözlər a səsi ilə də tələffüz olunur, məs., kalxoz,
praqram, Maskva, Adessa, Qançarov, Talstoy, mator, savxöz, paraxod, paravoz,
samavar, saldat və s‖[1, 24].
610