Konfrans materialları (kitab 2) - Bakı Slavyan Universiteti

II Beynəlxalq konfrans
söz və əşyaların eyniləşdirilməsinə inam nəticəsində yaranmışlar. Və buna görə,
insanlar «yerə girəsən», «kül başına» deyərkən, inanırdılar ki, insanın başına deyilən
gələcək» [5, s. 47 ].
Təqdim olunan işin aktuallığı dilək ifadələrinin quruluş,
linqvokulturologiya, linqvistik praqmatika və milli özünəməxsusluq nöqteyinəzərindən
dərin və geniş təhlilinin zəruriliyi ilə şərtlənir. Bunu həmin vahidlərin
səciyyəsi ilə maraqlanan N.İ. Tolstoy da qeyd edir [12, s. 24-25]. Uzun illər
dilçilərin diqqətindən yayınan bu «yarımfrazeoloji», klişe növlü və dilək
məzmunlu vasitələrin struktur-üslubi tədqiqini alim haqlı olaraq əhəmiyyətli bilir
və zəruri hesab edir. Həqiqətən də Azərbaycan dilində geniş yayılmış alqış və
qarğış semantikalı frazeologizmləşmiş bu ifadələrin öyrənilməsi olduqca
aktualdır.
Tədqiqatın obyekti Azərbaycan dilində milli-mədəni özünəməxsusluğu
dolğun şəkildə ifadə edən alqış /qarğış semantikalı frazeologizmləşmiş ifadələrdir:
Qəşəng günün olsun!; Allah şəfa versin!; Ömrün uzun, günün ağ olsun!; Lənətə
gələsən!; Əlin, dilin qurusun! və s. Bu konstruksiyalar vahid linqvokulturoloji
sistem yaradır.
Tədqiqatın materialını XIX-XX əsr Azərbaycan müəlliflərinin əsərlərindən
götürülmüş öz quruluş və məzmununa görə müxtəlif olan dilək semantikalı
frazeoloji konstruksiyalar, həmçinin müxtəlif izahlı və frazeoloji lüğətlərdə qeydə
alınmış alqış və qarğışlar təşkil edir.
Alqış və qarğışların ifadəsi üçün imperativ formaların işlənməsi zamanı hökm
semantikası müəyyən dərəcədə saxlanılır. Bunun nəticəsində imperativ formalar ilə
ifadə olunan alqış və qarğışlar daha şiddətli, parlaq olurlar, nəinki optativ formalar ilə
ifadə olunanlar [4, s.13-14]. Y.V. Altabayevanın qeyd etdiyi kimi, dilək ifadələrində
ünvanlanmanın özünəməxsusluğu (yəni 2-ci şəxsdən başqa, 1-ci və 3-cü şəxsə
yönəlməsi) bu cür frazeoloji ifadələri «sırf vadaredici yox, dilək modallığı ilə olan
vadaredici-optativ ifadələrə aid etməyə əlavə əsas verir» [7, s. 395]: həmsöhbətə - 2-ci
şəxsə - ünvanlama quruluşca imperativə daha yaxındır. Lakin hərəkətin nəzarət altında
olmadığından ifadəni dilək səciyyəsini almaga məcbur edir: Yaxşı yol, oğlum, sağ get,
salamat gəl! [B.Talıblı]. 1-ci və ya 3-cü şəxsə ünvanlanma vadaretmənin semantikasını
neytrallaşdırır, bu da həmin ifadələrin optativ ifadələrə məxsus olduğunu sübutlayır:
Cənnətəli ağa (oğluna): - …Siz allah, buna baxın, görün belə də iş olurmu? Ha sənin
boynuna ip ölçüm! [N..Vəzirov]. – Bu dəqiqə, gözünə dönüm, qadan alım (S.
Qədirzadə). Oğlumuz, şükr ki, zatı müsəlman imiş! Bəxtəvər olsun başım, bəxtimiz
oğlan imiş. (M.Ə. Sabir). (Balakişi:) Ay sizi bizim başımıza çıxardanlar dərbədər
düşsünlər! (Ə. Haqverdiyev). Mən sənə yar desəm, dilim qurusun! (S. Vurğun).
-Sın/-sin şəkilçili 3-cü şəxs tək halında olan imperativ forma həm
vadaretmə, həm də optativ modallığı ifadə etməyə qadirdir, bu da onun arzu
forması ilə bağlayan genetik əlaqələrindən irəli gəlir. Optativ məna əmr
formasının periferiya sahəsinə aiddir. Nitqdə əmrin müxtəlif modal çalarlarının
567