Konfrans materialları (kitab 2) - Bakı Slavyan Universiteti

II Beynəlxalq konfrans
Şagen, Tavis və s. Müəllif erməni erası ilə 158- ci ildə Albaniyanın xəzərlərin
hakimiyyəti altında olması haqqında məlumat verir[14]. Göründüyü kimi,
mənbədəki adların öyrənilməsi qədim türkün mifoloji, etik, estetik, etnoqrafik,
dini, psixoloji, siyasi, tarixi bilgilərinə bələdçilik və istinad tələb etməklə yanaşı,
həm də nəticə etibarilə bütün bu sahələr haqqında yeni biliklər doğurur. Digər
tərəfdən isə əsər Azərbaycanın X əsrə qədərki vəziyyəti barədə fikir söyləməyə
imkan verən yeganə yerli mənbədir.
Qeyd edək ki, əsərdə saysız-hesabsız türk sözləri işlədilmişdir. Lakin bu
o demək deyildir ki, mənbədəki bütün adlar türk mənşəlidir. Təbii ki, əsərdə
hansısa böyük bir dövlətin tarixindən danışılırsa da, burada başqa dillərə aid
adlara da təsadüf ediləcək. Digər bir tərəfdən, bu cür təkmil dilin azsaylı, siyasi
nüfuzu böyük olmayan etnoslardan hər hansı birinə mənsub olduğunu düşünmək
də düzgün deyil. Belə ki, yeni eranın başlanğıcında Albaniyanın ərazisində
yaşayan türk mənşəli aborigen tayfaların dilləri tədricən iki istiqamətdə inkişaf
yolu keçir: bir tərəfdən, yeni gələn türk tayfalarının köməyi və iştirakı ilə
Albaniya ərazisində türk - alban dili ümumiləşir, digər tərəfdən, İsgəndərin
yaratdığı imperiya, Parfiya və sonralar sasanilər imperiyasının tərkibində albanaran
dili Cənubi Azərbaycanla birgə canişinliyin yaratdığı zəruri imkanlar
əsasında cənubda eyni prosesi keçirən Azərbaycan dili ilə inteqrasiya prosesi
keçirir və elə bunun nəticəsidir ki, yeni minilliyin ortalarında şimali və cənubi
Azərbaycan ərazisində vahid ümumxalq türk-Azərbaycan dilinin keçdiyi uzun və
maraqlı yol M.Kalankatuklunun «Albaniya tarixi» əsərində də geniş şərh
olunmuşdur. Bunları nəzərə alsaq belə qənaətə gəlmək olar ki, mənbədəki
onomastik vahidlərin leksik-semnatik və qrammatik xüsusiyyətlərinin müqayisəli
şəkildə təhlili çox əhəmiyyətli olar və «Albaniya tarixi»nin dili haqqında
düzgün elmi nəticələr əldə etməyə kömək edər. Kalankatuklunun əsərində qeydə
alınmış toponimlər bunlardır: Alban, Habant, Aracank, Arandcinak,, Aranrot,
Qarqar, Qoroz, Kanqark, Kolb, Kolt, Meda — Arank, Meda — Kolmank,
Pazkank, Trtu, Tuçkatak, Çol, Çur, Şavarşen, Şakaşen, Gəncə, Xarqlank,
Xunanakert, Türküstan, və s.də tayfa adlarından yaranmışlar. Bunlardan abant,
araz , aran, qarqar, gorus, kəngər, kol, (kul) ,çol, (çul) peçeneq, tərtər, katak, xun,
(hun), savir, sak, türk tayfa adlarından yarandığı müəyyən edilmişdir. Əsərdə
ərazinin relyefi ilə və ya təsviri xarakterli toponimlər də vardır. Bunlara Qak və
Tavratəpə, Araşan, Qalaqudəşt, Vaykunik, İlerk, Dizak, Balasakan, Balaberd,
Puhavank, Həcər ölkəsi, Dastakert, Varaçan, Qeqarekunik, Ağbəd, Şalat, Sqük,
Kərnəkəş və s. toponimlərini nümunə göstərmək olar. Onlardan bir neçəsini
nəzərdən keçirək.
Çlax - «Biz Arsaxın bir düzənliyində olan çayın sahilinə, sövməə olan
Çlax adlı yerə gələndə, bizim gəlməyimiz barədə xəbər çox tez yayıldı və ətraf
yerlərin sakinləri yığışıb böyük dəstələrlə keşişlərlə və əyanlarla birlkdə buraya
toplaşdılar»[7,142].
61