Konfrans materialları (kitab 2) - Bakı Slavyan Universiteti

II Beynəlxalq konfrans
üslub nümunələrilə müqayisədə tarixən formalaşması o qədər də uzaq olmayan
mətbuatımız fəaliyyət göstərdiyi qısa müddət kəsiyində həm özünün, dil-nitq
əlamətlərini, deyim biçimini müəyyənləşdirmiş, həm də ümumi Azərbaycan ədəbi
dilinin, inkişafında, saflaşmasında, yeni-yeni ifadə vasitələrinin ümumi dil faktına
çevrilməsində əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir.
Mətbuat üslubunun, xüsusilə gündəlik çap olunan qəzetlərin dil və
üslubunun bədii, elmi, rəsmi dil materiallarından ən önəmli fərqi onun cəmiyyət
üzvlərilə fəal əlaqədə, təmasda olmasıdır. Gündəlik çap olunan mətbuat dünyada
baş verən müxtəlif hadisələr barədə insanlara dərhal məlumatvermə vəzifəsi kimi
çox çətin və faydalı bir işin öhdəsindən gəlməklə yanaşı, yeni-yeni anlayışların,
münasibətlərin, siyasi-ictimai, elmi qurumların adlarını yaratmaq, dilimizin daxili
imkanlarını üzə çıxarmaq, yersiz alınmaların dilimizin lüğət tərkibinə yol tapması
kimi tendensiyanın qarşısını almaq sahəsində də xidmət göstərməlidir. Hər bir
dilin lüğət tərkibindəki yeniləşmə tendensiyası bir başa mətbuatın dil
quruculuğunda mövqeyindən və bu sahədə oynadığı roldan çox asılıdır.
Çağdaş Azərbaycan mətbuatının dilimizin lüğət tərkibinin zənginləşməsində,
yeni ifadə formalarının yaranmasında, ümumxalq dilində işlənən leksik vahidlərin
mətbuat dilinə gətirilməsində, sintaktik və morfoloji üsulla yeni sözlərin
yaradılmasında xidmətlərini danmaq olmaz. Ədəbi dil üslublarının aydın
cizgilərlə bir-birindən ayrılmasında və kütləviləşməsində, qrammatik
normalaşmadakı sabitliyin qorunub möhkəmlənməsində və milliləşməsində də
mətbuatın xüsusi rolu vardır. Mətbuat dövrün mənzərəsini əks etdirən söz, termin,
sabit və sərbəst birləşmələri özündə əks etdirən ensiklopedik lüğətə bənzəyir.
Azərbaycanda on doqquzuncu yüzilliyin yetmişinci illərindən başlayaraq dilimizə
qondarma yolla gətirilmiş kəlmələrin mətbuat səhifələrində şüurlu surətdə
milliləşdirmə prosesi başlanmışdı: 1) qədim türk sözlərinin yenidən
fəallaşdırılması; 2) dialekt sözlərinin ədəbi dilə gətirilməsi; 3) mövcud modellər
əsasında yeni sözlərin yaradılması: nümunə -örnək, ənənə-gələnək, nömrə-say,
köhnə-əski, qədim-ulu, nəsil-uruğ, müharibə-savaş, hadisə-olay, etiqad-tapınma,
inşaat-tikinti, tormoz-əyləc, reallıq-gerçəklik, neqativ-pis, yaramaz, situasiyaşərait,
mühit, qlobal problem-böyük çətinlik, ideal vaxt-əlverişli vaxt, nümayiş
etdirilmə-göstərilmə və s. Bu milliləşdirmə prosesi indi təəssüf ki, ardıcıl, sistemli
şəkildə davam etdirilmir.
Gerçəkliyin ayrı-ayrı elementlərinin dildə sözlər, söz birləşmələri vasitəsilə
ifadə olunması, adlandırılması motivli və motivsiz olur. Dilin lüğət tərkibinə
yenicə yol tapmış, söz motivlidirsə, onun ümumxalq tərəfindən anlaşılmasında,
heç bir çətinlik olmur, sözün daxili forması şəffaf olduqda anlayışın mahiyyəti
barədə ilkin məlumatı verir (tanıq sözünün, tanımaq felindən törəndiyi kimi). Bu
cəhət mətbuatda işlənən yeni söz və ifadələrin seçilməsində nəzərə alınmalıdır.
Mətbuat səhifələrində yeni anlayışların, terminlərin dilin daxili imkanları
hesabına sabit və sərbəst birləşmələrlə təsviri yolla ifadəsi lüğət tərkibinin özünə-
137