Konfrans materialları (kitab 2) - Bakı Slavyan Universiteti

II Beynəlxalq konfrans
doğulmuş bir azərbaycanlı, türk oğlu türkdür. Şair əsərlərini farsca yazmış olsa da
məsnəviləri boyunca yeri gəldikcə onun bu işdən narahat olduğunu da görmək
mümkündür. Nizami ―Yeddi gözəl‖ əsərindən götürülmüş aşağıdakı parçaya nəzər
salsaq, bunu aşkar görərik:
نیوگ یه وچ نه وک ذناد لقع
نیوج یه وج ذض وک تراضا نیز
اره تسکض یتسین زا تسین
اره تسى وک سک یراز لگ
ذنرخن صبح نیا ر د ار نیکرت
ذنروخن شوخ یابقد ،مرجلا
[86,s.110-111]
Ağıl bilir ki, mən nə deyirəm,
Bu işarə ilə hansı məqsədi güdürəm.
Yoxluq məni sındıra bilməz,
Gileyim o gilək ediləsi adamlardandır.
Bu cəhalət aləmində mənim türkcəmi almırlar,
Əlacsızam, çünki mənim ləzzətli dovğamı yemirlər.
Nizami Gəncəvi dövrün tələbinə görə əsərlərini fars dilində yazsa da türk
dilinə biganə qalmamış, yeri gəldikcə, imkan daxilində fars sözünü deyil, məhz
türk sözünü işlətmişdir. Onun əsərlərində işlətdiyi türk sözlərini alınma
qaynağına, işlədilmə məqsədinə, fars dilinə keçmə və bu dildə yaranma tarixinə
görə aşağıdakı kimi təsnif etmək olar:
- XII əsrdən əvvəl, yəni, Nizami yaradıcılıgına qədər fars dilinə keçmiş
türk sözləri.
- Nizaminin özünün doğma dildən və yazılı qaynaqlardan alıb fars yazı
dilinə gətirdiyi türk sözləri.Belə sözlər onun əsərlərində mühüm yer tutur.
- Nizaminin özünün yaratmış oldüğü və faydalandığı türk sözləri.Belə
sözləri şair demək olar ki, fars sözlərinə uyğun kalka üsulu ilə yaratmmışdır.
- Türk şəkilçilərinin yardımı ilə fars və ərəb sözlərindən düzələn leksik
vahidlər.
- Həm türk, həm də fars dilinə aid olan ortaq təqlidi sözlər.
Nizami əsərlərində işlənən türk-Azərbaycan sözləri istisnasız olaraq.
Yuxarıda bəhs açdğımız fonetik süzgəcdən keçərək, fars dilinin fonetik
qanuniyyətinə uyğunlaşaraq işlədilmişdir.
Məsələn: ―bayraq‖ sözünə diqqət yetirək- ―bir millətin, bəlli bir insan
toplumunun və ya bir quruluşun simvolu olaraq işlədilən, rəng və biçimlə
özəlləşdirilmiş, ümumiyyətlə dördbucaq biçimdə qumaş anlamını ifadə edən türk
sözüdür. Fars dilinin fonetik çevrilmələrində ―bayraq‖- ―beyrəq‖ kimi tələffüz
edilir və Nizami Gəncəvi əsərlərində də məhz bu şəkildə işlənmişdir:
202