finalVersion

4.1 Fase 5(a): Bouwtechnische haalbaarheid
begrijpelijke context kan voor die objecten als herstel van de meer authentieke toestand
beschouwd worden’, meent Jo Coenen. 242 Hij tekent daar wel bij aan dat de aanwezigheid van
historische artefacten niet betekend dat de reconstructie zelf ook als authentiek object gezien
kan worden. Dat heeft Patijn er echter niet van weerhouden een poging te wagen om een
aantal originele onderdelen, zoals dorpels en trappen, terug te brengen in de reconstructie van
De Kiefhoek. Het terugplaatsen van de trappen bleek echter te kostbaar. En de relatief
versleten dorpels detoneerden te veel met hun nieuwe context, vond Patijn: ‘je zag daar ineens
wat Denslagen bedoelde met de tand des tijds. Dat paste gewoon niet.’ In de museumwoning
zijn wel zoveel mogelijk originele onderdelen uit diverse woningen gebruikt. Zo merkt het
echtpaar Van Bemmel op dat de deurknoppen uit hun vroegere woning nu in die
museumwoning te bewonderen zijn. 243
Je zou verwachten dat bij toonbeelden van de moderne architectuur, zoals De Kiefhoek en
ook het Philipspaviljoen, ambachtelijkheid een minder grote rol zou spelen dan bij de meer
traditionele monumenten. Moderne architectuur wordt immers vaak geassocieerd met de
industrialisering, en die was volgens Cornelissen-Bakker nu juist verantwoordelijk voor een
afname van de aandacht voor detail en afwerking. Toch was van die industrialisatie bij de
ontwerpen van De Kiefhoek en het Philipspaviljoen nog niet veel te merken. De gekozen
bouwmethodiek van het Philipspaviljoen, met op zandhopen gestort beton, betekende heel
veel handwerk. En, zo merkt De Jonge op, ‘de verhouding tussen de kosten van handwerk en
materiaal waren vroeger ongeveer tegenovergesteld aan de verhouding zoals we die nu
kennen.’ De Jonge was dat probleem al eerder tegengekomen bij de omvangrijke restauratie
van het hoofdgebouw van sanatorium Zonnestraal uit 1928, van de toonaangevende modernist
Duiker. 244
Patijn ontkwam bij de reconstructie van De Kiefhoek evenmin aan die omgekeerde
bouwkostenverhouding: ‘Gerationaliseerde bouwmethodes waren zestig jaar geleden nog
nauwelijks ontwikkeld. Oud (…) paste de toenmalig gebruikelijke ambachtelijke technieken
toe’, wat ‘enorm veel handwerk’ met zich meebracht. 245 De kosten die daar mee gemoeid
waren, deden Patijn beseffen ‘hoezeer de tijden veranderd zijn.’ 246 Daar kwam nog bij dat er bij
de RACM, volgens Patijn althans, op dat moment nog weinig kennis aanwezig was over
restauratie en reconstructie van moderne architectuur. Hij had het gevoel dat men zich binnen
die organisatie, Denslagen uitgezonderd, vooral nog bezighield met ‘loodslabbers en andere
bouwtechnieken.’ Daardoor was er vrijwel geen deskundigheid over bijvoorbeeld het
stucsysteem dat in De Kiefhoek was toegepast.
Maar dat was eind jaren tachtig. Intussen is de kennis over restauratie en reconstructie van
modernistische bouwwerken binnen de monumentenzorg sterk toegenomen. Deze
242 Coenen (2004), p 65
243 Es, van (1995), p 7
244 Het was ook bij die restauratie dat De Jonge er achter was gekomen dat er bij de bouw van (vroeg)modernistische
gebouwen veel meer handwerk kwam kijken dan hij van tevoren had verwacht.
245 Overmeire, Patijn, & Koekebakker (1990), p 106
246 Idem
136