finalVersion

3.1 Fase 1: Ontwerp en bouw
helft van de jaren twintig is Oud op Berlage na, de meest bekende Nederlandse architect. Zijn
werken worden voortdurend gepubliceerd en hij wordt regelmatig vanuit het buitenland
benaderd voor manifestaties en ontwerpactiviteiten.’ 107 De faam van Oud beperkte zich in
eerste instantie tot die buitenlandse belangstelling. Het duurde namelijk even, voordat ook in
zijn eigen Nederland het belang van Oud voor de ontwikkeling van de architectuur naar
waarde werd geschat. Maar toen Wytze Patijn, de architect van de reconstructie van De
Kiefhoek, in de jaren zeventig zijn opleiding in Delft genoot, was Oud inmiddels lang en breed
opgenomen in het illustere rijtje pioniers van het modernisme, zij aan zij met Rietveld en
Duiker.
Ook de naam van Hendrik de Keyser, een architect die toch al drie en een halve eeuw
geleden overleden is, leeft tot op heden voort. 108 De ontwerper van het Pomphuis, Jan
Blanken, is niet zozeer als beroemd architect de boeken ingegaan. Toch kan zijn naam, dankzij
de belangrijke rol die Blanken in de vaderlandse maritieme geschiedenis heeft gespeeld, toch
bij een relatief groot publiek op herkenning rekenen. De naam Outshoorn, die het Paleis voor
Volksvlijt ontwierp, zal bij wat minder mensen een teken van herkenning oproepen. Onder
architectuurkenners mogen zijn verdiensten evenwel als bekend worden verondersteld.
Dat gaat minder op voor Johannes Verheul. Deze architect van de ‘Utrecht’ is de laatste
decennia vrijwel geheel in de vergetelheid geraakt. Op de website van de Rotterdamse familie
Engelfriet, die bedoeld is om de vergeten geschiedenis van Rotterdam te doen herleven, is te
lezen hoe opmerkelijk dat eigenlijk is. Verheul was volgens die website namelijk ‘een heel
bekende Rotterdamse architekt.’ 109 Naast de ‘Utrecht’ in de Domstad, staan of stonden er ook
in een aantal andere steden veelal rijkelijk gedecoreerde bouwwerken van zijn hand. Maar
verruit het grootste deel van zijn omvangrijke oeuvre bouwde hij in zijn geboortestad
Rotterdam. Dat was ook meteen zijn pech, want veel van die gebouwen zijn tijdens het
bombardement in 1940 (of gedurende de sloop- en bouwwoede daarna) verloren gegaan. Zo
ook zijn zelfbenoemde ‘levenswerk en kroonjuweel’ uit 1887, de Rotterdamse
stadsschouwburg. Het advies van Verheul om dit bouwwerk na de (gedeeltelijke) verwoesting
te herbouwen, werd tot zijn spijt niet door de gemeente opgevolgd.
Maar dat is in het kader van deze thesis niet het enige opvallende verhaal over deze
vergeten architect. Verheul was een fanatiek voorvechter van overheidscontrole op de
esthetiek van het bouwen. Rotterdam had nog geen welstandscommissie, toen Verheul in de
jaren twintig stevig van leer trok tegen de bouw van het modernistisch vormgegeven café De
Unie van collega-architect J.J.P. Oud. 110 Dit door Verheul verfoeide bouwwerk sneuvelde ook
tijdens de Tweede Wereldoorlog, maar in tegenstelling tot zijn eigen schouwburg, werd café
107 Barbieri, S.U., ‘J.J.P. Oud als internationaal bouwmeester’ in Cusveller, S. (red.), De Kiefhoek, een woonwijk in
Rotterdam, Strengholt, Naarden 1990, blz. 89
108 Niet in de laatste plaats dankzij de gelijknamige ‘vereniging tot behoud van architectonisch of historisch
waardevolle huizen in Nederland.’ (http://www.hendrickdekeyser.nl/home.htm)
109 http://www.engelfriet.net/Alie/Hans/verheul.htm
110 De Federatie Welstand werd pas in 1931 opgericht.
82