finalVersion

2.3 Het fasenstelsel
wederom terugkomen. In zo’n situatie kan hooguit degene die verantwoordelijk was voor het
onderhoud van het gebouw verweten worden, dat er niet op tijd is gerestaureerd. De
noodzakelijke sloop zelf valt dan echter niemand aan te rekenen.
2.3.5 Toelichting fase 4: fysieke afwezigheid
In de periode na de afbraak van een monument wordt het achtergelaten gat meestal
binnen korte tijd opgevuld met nieuwbouw. Beschikbare bouwgrond is schaars en (daardoor)
kostbaar. De plaatsvervangende nieuwbouw vormt één van de grootste obstakels voor
reconstructies. Er ontstaan op die plek nieuwe functies en een nieuw architectonisch en
stedenbouwkundig beeld, waar onherroepelijk nieuwe maatschappelijke waarden uit
voortvloeien. Die waarden kunnen functioneel van aard zijn, maar ook esthetisch en, zeker als
de aanvankelijke nieuwbouw er eenmaal een langere tijd staat, cultuurhistorisch. In dat laatste
geval is er een nieuw monument voor het oude in de plaats gekomen. Het achterwege blijven
van nieuwbouw is overigens nog geen garantie voor een reconstructie dat zijn oude plek nog
wél zonder meer beschikbaar is. Ook zonder bebouwing kan een plek na de afbraak van het
monument allerlei nieuwe waarden toegeschreven hebben gekregen.
Als de omgeving van een afgebroken monument tot op heden aan de slopershamer is
ontsnapt, heeft het bouwwerk meer kans om terug te keren in het straatbeeld dan wanneer de
omgeving wel grotendeels of in zijn geheel tegen de vlakte is gegaan. Over het algemeen past
een reconstructie namelijk beter in zijn omgeving als de stedenbouwkundige situatie, waar het
oorspronkelijk voor ontworpen was, nauwelijks is verandert. Een gelijktijdige afbraak van het
monument en zijn directe omgeving doet de kansen van een initiatief voor reconstructie juist
sterk afnemen. Een omvangrijke braakliggend terrein wordt vaak gebruikt voor een
grootschalig bouwproject, waarbinnen later zelden ruimte is voor een reconstructie van wat er
ooit heeft gestaan. Meestal is zo’n groot project ook het expliciete doel van de sloop, tenzij
menselijk of natuurgeweld aan de afbraak ten grondslag heeft gelegen. En zoals we hierboven
al zagen kan zelfs in die laatste twee gevallen een groot project de doorslaggevende reden zijn
om het beschadigde gebouw niet te restaureren, maar te slopen.
Net als elke besproken fase kan fase vier langer of korter duren. In tegenstelling tot de
voorgaande fasen noem ik dat hier expliciet als kenmerk, omdat het met betrekking tot fase
vier vaak wordt aangehaald in de argumentatie voor of tegen reconstructie. Vooral als een
monument al erg lang weg is, betwijfelen tegenstanders nadrukkelijk of reconstructie wel een
reëel plan kan zijn. 103 Hoe langer een gebouw weg is, hoe verder het in de tijd verwijderd is
geraakt van de generatie(s) die het nog met eigen ogen hebben gezien. De vergetelheid ligt dan
op de loer. Maar dat proces is te vertragen, of zelfs om te keren. In de periode waarin het
gebouw er niet meer is, kan er mythevorming plaatsvinden. Verhalen, beelden, bewaard
gebleven bouwdelen (bijvoorbeeld beeldhouwwerk of fundamenten) en publicaties van en
103 Het Noord-Zuid Hollands Koffiehuis tegenover het Centraal Station van Amsterdam is een bekend voorbeeld
van een reconstructie van een gebouw dat juist relatief kort weg is geweest. Het werd in 1972 (voor de aanleg van
de metro) afgebroken en al in 1980, op een iets andere plaats en in gewijzigde (en vergrote) vorm, gereconstrueerd.
73