finalVersion

2.3 Het fasenstelsel
gebruikswaarde van Riegl in herinnering. Om het functioneren van een monument te kunnen
blijven garanderen, zijn regelmatig reparaties van versleten onderdelen nodig. Het behoeft
weinig toelichting dat al deze zaken gevolgen hebben voor de algehele vormgeving van het
gebouw. Dat gaat in het bijzonder op wanneer de aanpassingen aan het gebruik gepaard gaan
met grote verbouwingen of uitbreidingen. De stijleenheid, zoals die volgens de
nieuwheidswaarde van Riegl behouden of teruggebracht zou moeten worden, komt dan in
gevaar.
De omgeving heeft eveneens invloed op de functionele en esthetische ontwikkeling van
een monument. Als er in fase twee in de directe omgeving nieuwbouw plaatsvindt, kan het
gebouw in dat grotere ensemble worden opgenomen (bijvoorbeeld bij een grote uitbreiding
van de gebruiker van het monument). Het kan ook voorkomen dat een gebouw juist als enige
van een oorspronkelijk ensemble overblijft. Beide situaties spelen mee in de conceptie van het
monument en kunnen dus een rol spelen in latere reconstructieplannen.
2.3.4 Toelichting fase 3: afbraak
Bij de afweging of een reconstructie gerechtvaardigd is, spelen voor veel mensen de reden
van afbraak en de manier waarop het monument uit het straatbeeld is verdwenen een
belangrijke rol. Er kan sprake zijn geweest van een natuurramp, van bombardementen, van
natuurlijk verval, van vernieuwingsdrift, van financiële belangen, van politieke
omwentelingen en van verkeerde kunsthistorische inschattingen. In de meeste gevallen is het
verdwijnen van een monument het gevolg van een combinatie van deze redenen.
Bij oorlogsschade bijvoorbeeld, is meestal maar een bepaald deel van het gebouw verwoest.
Met een omvangrijke restauratie zou zo’n monument in principe volledig hersteld kunnen
worden. Na de Tweede Wereldoorlog hadden veel stadsbesturen echter grootse plannen voor
hun binnenstad. Ze wilden ruim baan voor hun ambitie de stad een nieuw modern aangezicht
te geven. En volgens de destijds populaire stedenbouwkundige inzichten van functie- en
verkeersstroomscheiding, zou een gemoderniseerde stad bovendien beter functioneren dan
een geconserveerd historische stadscentrum. De plannen van de bestuurders waren er dus bij
gebaat als er een aantal in de weg staande monumenten zouden verdwijnen. In dat kader is
menig nog te redden monument, onder het kopje onherstelbaar beschadigd, alsnog met de
grond gelijkgemaakt. De afbraak van de Bijenkorf van Dudok in Rotterdam en het treinstation
van C.H. Peters in Nijmegen zijn voorbeelden van een dergelijke gang van zaken. 102
Soms komt de bevolking in opstand tegen plannen om een monument af te breken. Als dit
verzet tevergeefs is geweest, kan ook dat onderdeel worden in de argumentatie voor een
reconstructie. De afbraak verwordt dan tot een symbool van de gedeelde afkeer tegen de
bestuurlijke besluitvorming, vooral als de sloop een politiek gevoelig onderwerp is geweest.
Er zijn ook gevallen waarbij een gebouw door natuurlijke slijtage zo zwaar in verval is
geraakt, dat sloop nog de enige mogelijkheid is. Hierin zien we de ouderdomswaarde van Riegl
102 In het geval van het station in Nijmegen zijn er een aantal delen bewaard gebleven, die door architect Sybold van
Ravesteyn geïntegreerd zijn in zijn nieuwe stationsgebouw.
72