Mariken

152
118-119 den duvel... (op een cussen)... binden: als teken van tomeloze woede,
voornamelijk van een boos wijf. De voorstelling vindt haar oorsprong in de legende
van de H. Margareta en is later verbonden met de ‘dulle Griet’; zie tegenover P.
Maximilianus die in ‘Aantekeningen bij Mariken van Nieumeghen’ (NTg. 44 (1951),
pp. 20-24) het verband met de Margareta-legende ontkent, Jan Grauls, Volkstaal en
volksleven in het werk van Pieter Bruegel, Antw./Amst. 1957, pp. 32-35. P. Bruegel
de Oude heeft de zegswijze tweemaal in beeld gebracht: op zijn
Spreekwoordenschilderij (1559) en in zijn Dulle Griet (omstr. 1565). In 1462 werd
te Lübeck een spel vertoond ‘van den olden wyve, de den duvel banth’ (E.J.
Haslinghuis, De duivel in het drama der Middeleeuwen, Leiden 1912, p. 113 noot
1) en een rekeningpost van Deventer vermeldt in 1501-2 ‘gesellen die den duvel op
een kussen bonden’ (J.M. Hollaar en E.W.F, van den Elzen, ‘Toneelleven in Deventer
in de vijftiende en zestiende eeuw’ in NTg. 73 (1980), pp. 413-414).
134 sitten onder dese haghe: de volgende houtsnede die Mariken in gesprek met
Moenen laat zien, stelt haar dan ook zittend voor. In D lezen we op het eind van dit
gesprek: ‘and when that Satan had spoke these wordes/than was Emmekyns harte
glad and she arose and went with the dyvell to shertegenbossche warde...’. ‘And she
arose’! Volgens D - in A missen we dit detail - is Mariken dus het hele gesprek lang
blijven zitten. De titel van het hoofdstuk luidt er ook: ‘Howe the dyvell cam lyke a
man unto Mary when that she sat undernethe the hegge’. Aan het zitten ‘under a
hegge’ wordt in D (fol. C 1v) later nog gerefereerd wanneer Emmeken haar avontuur
aan Oom Ghijsbrecht vertelt (niet in A: vgl. v. 958 e.v.).
148 verhanghen oft craghen: D heeft, gewoner: ‘nowe care I nat whether that I kyll
my selfe or whether that I goo to drowne me’.
157 Dat woert...: G.W. Wolthuis (Duivelskunsten en sprookjesgestalten, Amsterdam
1952, p. 122) stelt dat Mariken zich in v. 132, 135-6 en 155-6 driemaal aan de duivel
overgeeft en ziet in deze drievoudige aanroeping de toepassing van een motief uit
de middeleeuwse demonologie. Deze drievoudige aanroeping, zo vervolgt de auteur,
‘zal wel berusten op de drievoudige verloochening van Christus door Petrus’ en
Wolthuis besluit: ‘Ook Mariken verloochent God driemaal, eer de haan gekukuukt
heeft’. Van een drievoudige verloochening van God kan mijns inziens geen sprake
zijn: in v. 132 wordt God niet genoemd. Bovendien is v. 132 geen aanroeping van
de duivel, maar de uitdrukking van Marikens harde onverschilligheid tegenover alles
wat komen mag (zij vreest boeven, rovers, ja, zelfs de duivel niet: v. 129, 132). Juist
deze onverschilligheid is de gemoedsgesteldheid van waaruit zij zich in v. 135-6 en
155-6 aan God of de duivel overgeeft (vgl. v. 184-189). Een tweevoudige ‘aanroeping’
dus, waarbij verzen 134-6 dan nog beschouwd kunnen worden als slechts de aanloop
of
Mariken van Nieumeghen