Mariken

21
heksen en hekserij zou bepalen. Toch is M.v.N. niet het produkt van de beruchte
‘heksenwaan’ (die Europa trouwens pas later, in de zestiende en vooral in de
zeventiende eeuw heeft geteisterd), maar wel van het middeleeuwse duivelgeloof
waar deze heksenwaan is uit ontstaan. Het demonologische vloertje waarop de
heksenleer en -casuïstiek verderbouwt, is het geloof in de mogelijkheid van vaste
omgang of een pakt met de duivel. Mariken heeft zich aan de duivel overgegeven
en er zijn afspraken gemaakt 24 . Dit is strikt genomen voldoende om haar van hekserij
te beschuldigen. De verteller had echter aan het demonologische basisgegeven van
‘omgang met de duivel’ genoeg en heeft Emmeken niet verder ‘heksenkundig’
uitgewerkt. Juist daardoor blijft zij sympathiek. Bij haar overgave aan de duivel is
van bewuste of agressieve vijandigheid tegenover God, Kerk of mensen geen sprake.
Integendeel: men zie haar bezwaren tegen de naamsverandering. In ruil voor haar
omgang met de duivel leert zij geen geheimzinnige, zwarte kunsten. Integendeel:
juist de ‘nigermantie’ zal haar niet worden geleerd, wel de zeven vrije kunsten,
waaronder Retorica die een gave is van de H. Geest (v. 513)! Niet Emmeken, maar
Moenen beoefent ten nadele van velen waarzeggerij, schatvinderij en kwakzalverij 25 .
Dat er in Antwerpen omwille van Emmeken meer dan tweehonderd mensen worden
vermoord, gebeurt niet op haar initiatief: het was Moenen die deze ‘maleficia’ bedacht
en bewerkte. En ook van andere typische heksentoeren vernemen we niets: geen
heksensabbath, geen alternatieve liturgie, geen gevlieg in de lucht op een bezemsteel
(Emmeken en Moenen reizen heel gewoon van Nijmegen naar Antwerpen en van
Antwerpen weer naar Nijmegen terug). Neen, als een heks is Emmeken niet getekend.
Wel heeft ze met de duivel geleefd en dat is erg genoeg, want de duivel is
24 Wolthuis (Duivelskunsten, p. 137) spreekt van een ‘pactum tacitum’ of ‘implicitum’; P.
Maximilianus vindt dat in M.v.N. van een eigenlijk pakt geen sprake is: ‘Nigromancie in
Mariken van Nieumeghen’ in Tijdschr. voor Nedl. Taal- en Lett. (verder T.N.T.L.) 68 (1951),
pp. 251-252.
25 Over Moenen als vagant o.m. D.Th. Enklaar, Varende Luyden, Assen 1937, pp. 17-18 en
98; Wolthuis, Duivelskunsten, p. 50; D. Bax, ‘Heeft Mariken van Nieumeghen werkelijk
geleefd’ in NTg. 38 (1944), pp. 116-119 en H. Pleij, ‘Hoe interpreteer je een
middelnederlandse tekst’ in Spektator 6 (1976-7), p. 348.
Mariken van Nieumeghen