Artykuły - Zbliżenia Interkulturowe

Artykuły
brakiem pamięci. Niektóre z przedstawianych
wydarzeń brzmią nieco groteskowo,
zdają się wydumane, a przy tym niemożliwe
do zweryfikowania. „Miałem mniej
więcej pięć lub sześć lat, kiedy moja mama
podczas krótkiej wizyty u swej berlińskiej
rodziny zauważyła w jednym z domów
towarowych garderobę dziecięcą z napisem
»Jestem grzeczny«. Nie zastanawiając
się nad możliwymi następstwami, poleciła
– znowu odrobinę nieprzytomnie
– wyhaftować na moich bluzkach i kitelkach
ten właśnie napis po polsku. Wnet
stałem się pośmiewiskiem dzieci – na co
zareagowałem wściekłością i przekorą:
wrzeszcząc i tłukąc starałem się wszystkim,
którzy naśmiewali się ze mnie, udowodnić,
że jestem nadzwyczajnie niegrzeczny.
Zyskałem dzięki temu przydomek
»bolszewik«. Moja wieczna skłonność
do przekory – czyżby wtedy się narodziła?”
Marcel ubóstwiał wprost matkę, co
Thomas Anz w biografii Marcel Reich-Ranicki
(2004) określa mianem pramiłości,
którą później obdarzył literaturę niemiecką.
Krytyk zawsze dostrzegał miłość i erotykę
jako dynamiczny i komplementarny
czynnik, aktywizujący naszą recepcję
literacką, co niejednokrotnie udowadniał
na przykładach z poezji Goethego, Heinego
i Brechta. Stąd wszelkie, w gruncie rzeczy
nieśmiałe i trochę nieporadne, dywagacje
erotyczne na kartach jego autobiografii
mają prawie zawsze związek z literaturą,
chociażby uwiedzenie pewnej aktorki,
przebiegające w aurze melancholijnych
wierszy Hofmannsthala.
Zaskakujący jest w autobiografii pragmatyczny
i „lodowaty” portret ojca: „Pilność
i energia nie były jego cnotami. Drogę
jego życia wyznaczyły – niestety – sła-
10
bość charakteru i bierność”, ale – jak pisze
w innym miejscu – „był solidny i
skromny, dobrotliwy i miły”. Refleksja
nastolatka w stosunku do ojca jest odczuciem
i psychoanalityczną konstrukcją
dojrzałego Reicha-Ranickiego i nie ma
nic wspólnego ze stanem ducha dziecka.
Słaby ojciec i już wówczas silny syn – to
projekcja, której nie musimy do końca
ufać. David Reich należał do tych licznych
Żydów, którzy wbrew obiegowym
stereotypom nie odnosili sukcesów ekonomicznych.
Matka miała nawet kiedyś
powiedzieć złośliwie, że jeśli mąż produkowałby
trumny, ludzie przestaliby umierać.
Krótko mówiąc – ojciec Marcela, który
uważał się za „przemysłowca”, po prostu
zbankrutował. „Matka bardzo wtedy
cierpiała. Wstydziła się wychodzić na ulicę
w obawie przed drwiącymi bądź pogardliwymi
spojrzeniami sąsiadów i znajomych.
Z pewnością były to obawy przesadzone,
zwłaszcza że mamę bardzo lubiano
w mieście: ceniono jej spokojny,
nawet wytworny sposób bycia, wiążąc go
z jej pochodzeniem ze świata niemieckiej
kultury. Możliwe więc, że bardziej niż pogardy
obawiała się współczucia znajomych”.
Przypisanie ojcu odpowiedzialności
za późniejszą katastrofę rodzinną jest
efektowną figurą retoryczną, którą – czego
nie wykluczamy – Reich-Ranicki przejął
à rebours od Franza Kafki. Materialne
bankructwo ojca trzeba bowiem wpisać
w ówczesny wielki kryzys gospodarczy i
krach na giełdzie w 1929 r., ale jest ono
również związane z jego mentalnością,
skłonną do indyferentyzmu życiowego.
Ojciec Reicha-Ranickiego znakomicie
mówił po polsku i niemiecku, znał rosyjski
i jidysz, a całe jego rodzeństwo było