Artykuły - Zbliżenia Interkulturowe

Rozważania literackie
urocze opisy świata przyrody, cieszy się
życiem w majątku położonym na skraju
miasta, przy lesie. W redaktorze jest
wprawdzie sporo nienawiści do Żydów (z
tego powodu wstąpił do partii), ale nie
brak mu także zdrowego rozsądku i umiejętności
obiektywnej oceny sytuacji. Dlatego
znajduje w tekście Führera aż trzydzieści
trzy błędy i naraża się tym faktem przełożonemu,
który od teraz tylko czeka na
okazję, aby się go pozbyć. Atak następuje
w sposób niezwykle wyrafinowany, przełożony
nie przekazuje informacji o najnowszych
dyrektywach politycznych, w
wyniku czego zostaje opublikowany artykuł
na temat problemu Południowego
Tyrolu pióra Eberhardta, który nie znając
aktualnie obowiązującego właściwego
kierunku politycznego, napisał tekst będący
w opozycji do obowiązujących dyrektyw
oficjalnych. Zwolniony z pracy
staje się ofiarą urzędowej biurokracji i
zaborczego państwa, które pozbawia go
wszelkiej własności, łącznie z ulokowanymi
w Anglii obrazami, wywiezionymi za
wcześniejszym zezwoleniem i po opłaceniu
zawyżonego cła. Bohaterowi udaje się
w „ostatniej chwili” otrzymać paszport i
wyjechać za granicę, ale jego przeżycia stanowią
prawdziwy horror, a świadomość,
że w „swoim kraju” nie ma żadnych praw,
wyzwala najniższe uczucia. Mimo katastrofy
statku rodzinie Eberhardta i jemu
udaje się dotrzeć szczęśliwie do Ameryki,
co w utworze stanowi rodzaj happy endu,
pozwalającego traktować tytuł Wenn die
Lichter ausgehen jako nieadekwatny do sekwencji
opowiadań. W książce bowiem
Eryka Mann nawołuje do ludzkiego rozsądku,
będącego światłem, niepozwalającym
ciemności ogarnąć ludzkiej natury.
Mann ostrzega przed cynizmem i poli-
78
tyczną obojętnością, apatią i (choćby wewnętrznym)
eskapizmem, zachęca do zaangażowania
i działania, do solidarności
i wiary w zwycięstwo. Wyraża wreszcie
także nadzieję, że mimo panoszącej się w
Niemczech nienawiści i znieczulicy,
„światło ludzkiej przyzwoitości – jak formułuje
to von der Lühe – i moralnej prawości
nie całkiem jeszcze zgasło”.
Tematy, jakie pojawiały się na twórczym
horyzoncie autorów emigracji,
można podzielić na trzy grupy: motyw
autotematyzujący emigrację, jej kształt i
przebieg oraz życie wychodźcy (Exilroman),
powieść historyczna oraz powieść
o Niemczech (Deutschland-roman) 6 . Wenn die
Lichter ausgehen wpisuje się generalnie w
nurt powieści o Niemczech. Pozbawiona
obywatelstwa niemieckiego autorka nie
mogła wprawdzie poczuć na „własnej skórze”
atmosfery panującej pod czerwonymi
flagami ze swastyką, ale podróżując
wokół Niemiec, będąc w Szwajcarii, Austrii,
Holandii i innych krajach, bacznie
obserwowała rozwój sytuacji. Podczas
występów „Pfeffermühle” zwracała uwagę
na reakcję publiczności, bezpośrednio
po nich rozmawiała z emigrantami różnych
środowisk społecznych, zbierała informacje,
słuchała opowieści o losach
prześladowanych przez nazistów obywateli
i swoją mądrością połączyła je w całość.
W pisarskiej narracji nie stosowała
jednak dłuższej formy, bazując raczej na
obrazowych epizodach. Kierowała się zasadą
autentyzmu, choć nie pominęła fikcji
literackiej, tworząc tekst będący „fik-
6 Literaturoznawcy wymieniają wśród dzieł
prozy emigracyjnej także prozę biograficzną oraz
publicystykę i eseistykę historiozoficzną (por.
Czesław Karolak, Wojciech Kunicki, Hubert
Orłowski, Dzieje kultury niemieckiej, s. 456).