94 Paweł Wieczorek [254] własności intelektualnej (podróbki wyrobów renomowanych firm odzieżowych, pirackie kopiowanie utworów – książek, płyt, filmów, programów komputerowych itp.); c) nierejestrowane świadczenie usług, takich jak: przewozy osób i towarów, usługi medyczne, korepetycje, usługi informatyczne, sprzątanie i inne prace domowe, drobne naprawy, opieka nad dziećmi, inwalidami oraz osobami starszymi, praca na roli i w ogrodzie, usługi budowlane, a także usługi w zakresie gastronomii, hotelarstwa oraz turystyki; d) nielegalny hazard; e) nielegalny transfer dochodów za granicę; f) korupcja. Skala zjawiska szarej strefy, w tym pracy nierejestrowanej Szara strefa należy do zjawisk trudno mierzalnych. Wynika to z jej specyfiki jako działalności niejawnej, skrywanej oraz z tego, że jedynie dla części zatrudnionych praca nierejestrowana stanowi podstawowe i stałe źródło utrzymania, natomiast część osób traktuje taki rodzaj pracy jako zajęcie dodatkowe (sezonowe, okazjonalne), na przykład w czasie urlopu, wakacji (studenci) czy zwolnienia lekarskiego 7 . Od końca lat dziewięćdziesiątych do połowy bieżącej dekady liczba osób wykonujących w Polsce pracę nierejestrowaną sukcesywnie rosła – z 820-830 tys. rocznie w latach 1998–1999 do nieco ponad miliona osób w 2005 r. i 2006 r. – i następnie ustabilizowała się na tym relatywnie wysokim poziomie (rysunek 1). Przytoczone dane dotyczą tylko osób, dla których praca w szarej strefie stanowi zajęcie główne i przez to nie oddają pełnej skali zjawiska. Przykładowo, zgodnie z szacunkami GUS odnoszącymi się do okresu styczeń-wrzesień 2004 r. pracę nierejestrowaną „na pełny etat” wykonywało wówczas 829 tys. osób, do których trzeba jednak dodać kolejnych 488 tys. osób traktujących pracę nierejestrowaną jako zajęcie dodatkowe. Oznacza to, że po uwzględnieniu obydwu tych kategorii pracowników zatrudnienie w szarej strefie wyniosło w sumie 1317 tys. osób, co stanowiło ponad 9,6% ogólnej liczby pracujących w gospodarce narodowej 8 . Gdyby według tych samych proporcji oszacować zatrudnienie nierejestrowane w 2006 r., wówczas populacja osób wykonujących taką pracę liczyłaby nie 1079 tys., jak podaje Rocznik Statystyczny Głównego Urzędu Statystycznego z 2007 r., ale 1478 tys. osób (11,2% ogółu pracujących). 7 Zob. szerzej na ten temat: P. Ważniewski: Metody badania szarej strefy w gospodarce, [w:] „Metodologia badań szarej strefy na rynku usług turystycznych” (pod red. T. Smugi). Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2005 r., s. 18-34. 8 Praca nierejestrowana w Polsce w 2004 r. ... , op.cit., s. 15.
[255] Praca nierejestrowana 95 Rysunek 1 Skala zjawiska pracy nierejestrowanej 1) w Polsce w latach 1994–2007 1.079 Liczba pracujących w szarej strefie (w tys. osób) Udział pracujących w szarej strefie w populacji pracujących (w %) 1.035 978 7,4 7,6 870 885 895 910 924 6,8 7,1 835 805 850 830 820 6,6 5,6 5,4 5,2 5,0 5,1 5,1 4,9 4,9 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 1) Dane obejmują tylko osoby, dla których praca w szarej strefie stanowi pracę główną i nie uwzględniają osób traktujących zatrudnienie nierejestrowane jako dodatkowe czy okazjonalne źródło zarobku. Źródło: Roczniki Statystyczne GUS z lat 1997–2007.