--KAPAK ARAÞTIRMA kopya 1 - Kültür ve Turizm Bakanlığı

sında, konu olarak zıt iki bayram sahnesi karşılıklıdır. Tonozdaki program, bölgedeki
geç döneme tarihlenen Cemil Baş Melek Kilisesi’nin güney nefinin tonozundaki programa
benzer 4. Genelde 11. yüzyıl sonrası resim programında, burada olduğu gibi sahnelerin
liturjik ilişki içinde birbirine bağlandığı dikkati çeker. “Çarmıhta İsa” ve “Anastasis”
sahnelerinin ikonografik özellikleri genelde 11.-12. yüzyıllara aittir 5. “Çarmıhta İsa”
sahnesinde İsa’nın duruş biçimi, melekler ve Meryem’lerin sayısı 11.-12. yüzyıl özellikleridir.
Ayrıca Anastasis sahnesi de İsa’nın haçı ve duruş biçimi, Vaftizci Yahya figürü
ile aynı dönem özellikleri gösterir.
Kilisenin doğu duvarındaki alınlıkta, tonozdaki “Göğe Çıkış” sahnesine ait orans
duruşunda Meryem ile iki yanında melek figürleri tespit ettik. Burada olduğu gibi sahnenin
farklı mimarî birimlere yayıldığı örnekler genellikle 11. yüzyıl sonrasına tarihlenmektedir.
Bu tasvirin altındaki şeritte ise muhtemelen aralarında haç bulunan Konstantin
ve Helena figürleri sonradan açılan bir nişle tahrip edilmiştir.
Yapının kuzey duvarında, batıdaki arkosoliumun kemer yüzeyinde, “Meryem’in
Ölümü” yani “Koimesis” ile niş duvarında “Deesis” sahneleri bulunmuştur. Her iki sahne
de buradaki mezar nişinin işlevini vurgular. Bölgede, genellikle 11.-14. yüzyılar arasına tarihlenen
yapılardaki bu tür mezarlarda, gömü işlevi ile bağlantılı ölüm kültüne dayalı sahnelerin
tasvir edildiği görülür. Soğanlı’daki Azize Barbara (1006-21) Kilisesi’nde “Deesis”
sahnesi, Mikhael Kilisesi’nde olduğu gibi mezar nişi içindedir 6. Güllüdere Ayvalı (912-
921), Soğanlıdere Canavar (11. yüzyıl sonu), Söviş Şahinefendi Kırkmartir (1216-17) kiliselerinde
ölüm kültüne dayalı sahnelerin tasvir edildiği bilinir 7. Ayrıca gömü yapılan Ürgüp
H.Theodoros (10. yüzyıl), Soğanlıdere Canavar (11. yüzyıl sonu) ile Belisırama Kırkdamaltı
(1282-1304) kiliselerinde ölüm ve ölüm sonrasını içeren sahneler tasvir edilmiştir 8.
Yapının batı alınlığındaki sahne, “Suret Değişimi” yani “Metamorfosis” olabilir.
11. yüzyıla ait Soğanlı Karabaş Kilisesi “Metamorfosis” sahnesinin batı alınlıkta olması
açısından benzer örnektir 9. Alt şeritte çok az belirgin olan altı havari ve meleğin bulunduğu
sahnenin konusu ise henüz tespit edilememiştir. Güney duvarda, ayakta cepheden
tasvir edilmiş asker aziz ve martir tasvirleri çok az belirgindir. Kilisenin duvar resimleri
yoğun is tabakası altında olduğundan üslûp incelemesine olanak vermemektedir.
Mikhael Kilisesi’nin duvar resimlerini, resim programı ve ikonografik özelliklerine
dayanarak genelde 11.-12. yüzyıllara tarihlemek mümkündür.
Oniki Havari Kilisesi: Vadinin batısında yer alan Oniki Havari Kilisesi, kuzey-güney
doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır. Yapının doğusunda yaklaşık eş boyutlarda,
merkezi içerde üç apsisi vardır. Apsislerden kuzey ve eksendeki arasında bir geçit
mevcuttur. Kiliseye, güney duvarda eksenin batısında, batı duvarda ise eksenin güneyinde
olmak üzere iki açıklıkla girilir. Zeminde ve güney duvarda, doğuda yer alan arkosolium
içinde mezarlar yer alır (Çizim 3: a-b).
Kilisedeki resim programı yoğunlukla aziz, azize, martir, keşiş ve havari figürlerinden
oluşmaktadır.Yapıda toplam 54 figür vardır. Bunlardan 17’si yeni bulunmuştur.
Ayrıca toplam 3 sahneden-”Müjde” ve “Deesis” olmak üzere- 2’si yayınlanmamıştır 10.
4 Cemil Baş Melek Kilisesi için bkz. H.Wiemer-Enis, Spatbyzantinische Wandmalerei in den Höhlenkirchen Kappadokiens
in der Türkei, Petersberg 2000, 47, çiz.3.
5 “Çarmıhta İsa” sahneleri için bkz. J.R.Martin "The Dead Christ on the Cross in Byzantine Art" Classical and Mediavel
Studies in Honor of Albert Mathias Friend Jr. (ed. K.Weitzmann), Princeton, New Jersey 1955, 189-196; E.Lucchesi
Palli, G.Jaszai " Kreuzigung Christi" Lexikon der Christlichen Ikonographie, 2 (1970), 606-642; M.Mrass "Kreuzigung
Christi" Reallexikon zur Byzantinischen Kunst 5 (1991), 284-356; Anastasis sahneleri için bkz. E.Lucchesi Palli "Anastasis"
Reallexikon zur Byzantinischen Kunst 1 (1966), 142-148; A.D.Kartsonis, Anastasis, The Making of an Image,
Princeton 1986.
6 Restle, a.g.e. III, 1969, plân XLVI, res.433.
7 S.Y.Ötüken "Zweischiftige Kirchen in Kappadokien und in den angrenzenden Gebieten" Jahrbuch der Österreichischen
Byzantinistik, 32-34 (1982), 546.
8 N.Teteriatnikov "Burial Places in Cappadocian Churches" The Greek Orthodox Theological Review, 29 (1984), 154 (Ürgüp,
H.Theodoros); Restle, a.g.e. III, 1969, res.465 (Soğanlıdere, Canavar), res.512-514 (Belisırama, Kırkdamaltı).
9 Restle, a.g.e. III, 1969, plân XLVIII, res.456.
10 Yayınlanan duvar resimleri için bkz. Thierry a.g.e. 1989, 14-16; C.Jölivet- Levy, Les Eglises Byzantines de Cappadoce,
Le Programme iconographique de l’abside et ses abords, Paris 1991, 274.
120