Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Notas<br />
* <strong>El</strong> presente trabajo se ha realizado en el marco<br />
del proyecto de investigación En las Fronteras<br />
de las imágenes: consideraciones metodológicas<br />
y fuentes para el estudio de la imagen religiosa<br />
en el Antiguo Régimen financiado por el<br />
MICINN (HAR2008-04324), Universidad Autónoma<br />
de Madrid. En su forma original constituyó<br />
una conferencia leída en la Real<br />
Fundación de Toledo (Toledo, 21-03-2007)<br />
dentro del ciclo Hablando del <strong>Greco</strong> organizado<br />
por Fernando Marías.<br />
1 Véase el texto de Leticia Ruiz en este mismo catálogo.<br />
2 <strong>El</strong> primer testimonio que cita los cuadros en este<br />
lugar es Palomino en 1724 (ed. 1988, III, p. 131).<br />
Richard Kagan (1982, p. 69) fue el primero en<br />
sugerir que Bernardo Sandoval y Rojas pudo<br />
ser el comitente y que este apostolado de la catedral<br />
sea el que legó a su sucesor en su testamento<br />
(22 abril 1618) citado como “las<br />
imágines del Salvador y los doce apóstoles”.<br />
Sin embargo, como bien apunta Schroth (2003,<br />
p. 397), Sandoval no tuvo sucesor en mucho<br />
tiempo, pues quien actuaría como tal –el cardenal<br />
infante D. Fernando– no asumió su cargo<br />
hasta mucho después y varias pinturas del cardenal<br />
quedaron en la catedral en manos de sus<br />
albaceas. Schroth deduce, con toda lógica, que<br />
pese a que no exista prueba documental, todo<br />
induce a pensar que el Apostolado de la sacristía<br />
fue pintado por el <strong>Greco</strong> para el Cardenal<br />
Sandoval (Ibidem y nota 37).<br />
3 Mora del Pozo, 1987, pp. 161-170.<br />
4 Sobre el Apostolado de Almadrones, véase Ruiz<br />
Gómez, 2007, pp. 149-167.<br />
5 Pérez Sánchez, 1998.<br />
6 “Un San Judas en un circulo pequeño…un san<br />
Pablo…un san Pedro y san Pablo…un san<br />
Pablo medio cuerpo, un san Mateo medio<br />
cuerpo, un san Simón medio cuerpo…una cabeza<br />
de un Salbador, una cabeza de un apostol,<br />
una cabeza de un apostol, doze cabezas<br />
de apostoles con su Cristo” (Marías, 1997, pp.<br />
312-313).<br />
7 “43. Un san Pablo, de bara y terzia de ancho y<br />
dos baras y dos terzias de alto…67. Un san<br />
Pedro en pie de bara y terzia de alto y tres<br />
quartas de ancho digo tres quartas…113.114<br />
Dos apostoles, de bara y bara y quarta cada<br />
uno…127 Un Salbador, con quadro negro, de<br />
bara y terzia y bara y sesma…130 Un lienzo<br />
con san Pedro y san Pablo medias figuras…140.141<br />
Dos lienzos de san Pedro y san<br />
Andres de bara y terzia de alto y dos terzias de<br />
ancho…144 Un San Simon de bara y bara y<br />
quarta [bosquejadas]… 149-161 Treze quadros<br />
de negro con los doze apóstoles i Cristo de tres<br />
quartas de alto y dos terzias de ancho... 164.<br />
Un apóstol del mesmo tamaño. 165 Un san<br />
Judas en redondo de tres quartas…171 Un san<br />
Bartolomé de bara y bara y quarta…” (Íd., pp.<br />
313-315).<br />
8 Marías, 1997, p. 177.<br />
9 Idem, p. 260.<br />
10 Brown, 1982-83, p. 109. Pacheco: “Dominico<br />
<strong>Greco</strong> me mostró, el año 1611, una alhacena<br />
de modelos de barro de su mano, para valerse<br />
dellos en sus obras y, lo que excede toda admiración,<br />
los originales de todo cuanto había<br />
pintado en su vida, pintados a olio, en lienzos<br />
más pequeños en una cuadra que, por su mandado,<br />
me mostró su hijo”. Véase ahora Marías,<br />
2007, pp. 187-197.<br />
11 O/l, 49,5 x 42,5 cm. Budapest, Szépmüvészeti<br />
Múzeum.<br />
12 Sobre esta última serie, véase ahora José Juan<br />
Pérez Preciado, 2010 (en prensa).<br />
13 Así lo señala Schroth, 2003, p. 391.<br />
14 <strong>El</strong> libro del toledano Luis Hernández Blasco –<br />
aprobado por el amigo del <strong>Greco</strong> fray Hortensio<br />
Félix de Paravicino– describía así la<br />
fisionomía de ambos apóstoles en 1613: “Fue<br />
Pedro de estatura algo delgada, / derecho y<br />
alto en proporción decente / blanco y ancho de<br />
rostro / y un poquillo / teñido y matizado de<br />
amarillo. // Espeso y crespo el pelo, qual contino<br />
/ le pintan, con las barbas aplanadas, / los<br />
ojos negros de color sanguino / larga nariz y<br />
cejas despoblada” (fol. 92) y Pablo: “De cuerpo<br />
fue pequeño algo corbado / la cara blanca,<br />
grave y descubría / mayor edad que tiene ni ha<br />
passado / chica cabeça y ojos de alegría / el<br />
sobrecejo un poco derribado, / nariz hermosa,<br />
larga y se torcia / en arco un poco, barba espessa<br />
y algo / mas q[ue] entrecana, y el cabello<br />
largo” (fol. 146). Las descripciones<br />
81