Digitale uitgave van:

Een zó krachtig eenheidsgevoel als blijkens deze beschouwingen Oranje
bezielde, was in dit tijdperk volstrekt niet algemeen. Het particularisme tierde
nog welig. En behalve dit principieel ontbreken van zulk gemeenschapsgevoel
oefende ook nog een tweede hier invloed. Voor velen, die niet zo'n zware
politieke verantwoordelijkheid behoefden te dragen als de Prins, hadden
tegenstellingen van andere aard, tegenstellingen, die de wereld- en
levensbeschouwingen onder de mensen raakten, nog heel wat meer gewicht dan
de kwestie van de verhouding der verschillende gewesten; zodat ook al mocht
zulk eenheidsgevoel bij hen leven: het zich dan toch niet uiten kon. Door dat
andere werd het overstemd.
Hebben wij van dit laatste geval misschien een duidelijk voorbeeld in hetgeen
anno 1570 gebeurd is met betrekking tot het plan om namens de Nederlanden
een apologie aan de Rijksdag te Spiers te zenden? In April van dat jaar
[219]
kwam het denkbeeld daartoe op. En inslaan dat het deed! Vlamingen,
Brabanters, Hollanders en Walen verklaarden zich om strijd genegen om aan de
uitvoering ervan mee te werken. Toch is van de indiening van het bedoelde stuk
niets gekomen. Omdat per slot van rekening dank zij de bekende Moded, de
Brabanters hun woord weer terugnamen. En dezelfde weg ging het kort nadien
ook weer op, toen Dathenus en Petrus Alostanus propaganda begonnen te
maken voor de gedachte : alleen in verband met de godsdienstige
aangelegenheden van het land bij de Rijksdag aan boord te komen en de
politieke te laten rusten. Toen gaven de Brabanters hun verzet weliswaar op,
maar staken Jan Arentsz, Pieter Gabrielsz en Frans Coornhert c.a., d. w. z. de
Hollanders op hun beurt weer een spaak in het wiel.
Dat ook de Prins in deze aangelegenheid gemengd werd is zeker. Ook al is zijn
optreden bij deze bemoeiing ermee ons niet volkomen duidelijk. Heeft hij zich
ook met de tweede fase ervan ingelaten? Dit blijkt niet. Alleen over een paar
stappen gedurende de eerste is in de bronnen iets te vinden. Maar is dit toch al
niet genoeg om ons te doen zien van welke aard deze inmenging is geweest; dat
zij er metterdaad vooral op uit was te voorkomen, dat de aan de dag getreden
rivaliteit tot een breuk zou leiden? Het oorspronkelijke plan is 25 April 1570, naar
het schijnt zonder enige reserve, door hem goedgekeurd. Maar als de Brabanters
zich dan op de duur weer terugtrekken, en de Remonstrance der Hollanders,
Westfriezen en Groningers, door Laurens Jacobs Reael naar Keulen, Wezel en
Emden gebracht, vindt in deze steden — tenminste in de twee eerstgenoemde —
ook al meer tegenkanting dan instemming, dan wijzigt zich zijn standpunt. Nu
geeft hij de betrokkenen de raad de
[220]
zaak maar liever te laten rusten. Naarmate deze een andere aanblik kreeg was
dus ook Oranje's gedrag een ander. Maar met dat al bleef hij zichzelf toch steeds
gelijk. Zijn ja of neen werd uitsluitend beheerst door de vraag of bij de op touw
te zetten actie alle „naties” uit de bevolking zouden samenwerken of niet. Ging
men zonder dat deze samenwerking bestond in zee, dan kon men nog zoveel van
de Rijksdag verkrijgen: toch overtrof in dat geval de schade de winst.
Of is deze gevolgtrekking uit de vermelde gebeurtenissen toch niet juist? Het
maakt er in allen gevalle wel de indruk van. In de herfst van 1571 heeft zich een
dergelijk geval als het vermelde voorgedaan. In verband met de synode te
Emden, waaraan de Hollandse natie in die stad aanvankelijk tenminste weigerde