Digitale uitgave van:

Chrestienté en philosophie” ; 3. „les marchands et le commun peuple : lesquelz
se trouvant bien en leur mesnage, se faschent qu'on les viene inquieter”; en 4.
„les prothonotaires delicatz, qui sont bien contens d'avoir l'Evangile, et d'en
deviser ioyeusement et par esbat avec les Dames, moyennant que cela ne les
empesche point de vivre à leur plaisir”.
De kwestie is nu maar om uit te maken of de Prins met deze beweging iets
uitstaande heeft gehad, ja dan neen! Of hij er — zij het dan al niet in gemoede
dan toch in dit opzicht, dat hij, krachtens assimilatie aan de tijdgeest, in zijn
gedrag er zich bij aansloot — er de invloed van heeft ondergaan. Stellig is dat
het geval geweest. Niet alleen wemelde het in het algemeen destijds in de
Nederlanden van dit slag van mensen, zodat Oranje wel niet nalaten kon er
telkens mee in aanraking te komen. Maar hij vond er een in zijn onmiddellijke
omgeving, zoals Bakhuizen van den Brink heeft aangetoond..., alweer zijn broer
Lodewijk! Ja, werd het in November 1566 door landgraaf Willem van Hessen, in
een brief aan Oranje, niet zonder er doekjes om te winden uitgesproken, toen die
kennelijk met het oog op zijn adressé zelf het volgende neerschreef: „Es werden
auch vil schwachgläubigen, so itzo über dem Nicodemiren nicht wenig geergert,
desto gehertzter werden und mit desto grössern eiffer die religion ahnnehmen
und handthaben” 1)?
1) Zie Groen van Prinsterer, Archives de la Maison d'Orange-Nassau, 1re Serie, T. I, p. 398, T. II,
p. 460; R. C. Bakhuizen van den Brink, Cartons voor de geschiedenis van den Nederlandschen
Vrijheidsoorlog, I ('s Grav. 1891) bldz. 63, 64; P. J. Blok, Correspondentie van en betreffende
Lodewijk van Nassau (Utr. 1887) bldz. 4.
[78]
Deze gang van zaken constaterend kunnen wij m. i. nu toch moeilijk het in- en
uitpraten van de Prins bij de onderhandelingen over zijn tweede huwelijk
uitsluitend als een individuele reactie op „Gewissensdruck” blijven beschouwen.
Een algemene opvatting uit die tijd moet er minstens evenveel in aan het woord
zijn geweest.
Wel heel ver ben ik door de bespreking van dit alles van mijn thema
afgedwaald. De verhouding van de Prins en Granvelle was aanvankelijk zó goed,
dat ook zelfs het eerste huwelijk met een Protestantse die niet verstoorde: daar
ging het immers om! Door thans de vraag aan de orde te stellen hoe de
kardinaal zich in de betrokken dagen gekweten heeft van zijn hem door de
Koning opgelegde plicht om in zake dat huwelijk als adviseur op te treden, komt
aan dit maraudeeren echter vanzelf weer een eind.
Twee fasen heeft zijn actie ten deze achtereenvolgens doorlopen. In de eerste
daarvan ried hij de Prins zijn voornemen zo veel mogelijk af. Weerzin tegen het
Protestantisme der Saksische dynastie heeft daar vanzelf de eerste rol bij
gespeeld. De enige echter niet. Voortzetter van de traditionele politiek der
Bourgondische hertogen als hij — naar wij zagen — geweest is, moet de
kardinaal in het beoogde huwelijk ook dit niet weinig onaangenaam hebben
gevonden, dat het weer een stap achteruit zou betekenen ten aanzien van de
los-van-Duitsland-staatkunde, van de isolering der Nederlanden, die steeds het
voornaamste middel geweest was om het centralisatie-ideaal, waardoor zich die
Bourgondische politiek vooral kenmerkte, nader te komen. Op den duur echter
heeft Granvelle zijn front volkomen gewijzigd met betrekking tot de door Oranje
gekoesterde plannen. Toen is hij zó op gaan treden, dat, als tenslotte