Digitale uitgave van:

Dat zich door deze omstandigheden gaandeweg een toestand ontwikkelde,
waar nog maar weinig bij behoefde te komen of Oranje moest tot het inzicht
raken, dat zijn tolerantie-politiek voor het ogenblik haar bestaansrecht verloren
had, is zonder meer duidelijk. Het vermelde verraad van Rennenberg, forse
spaak in het wiel van de vaderlandse wagen als het was, had er zelfs dubbel en
dwars voldoende kracht toe. Dat de Prins de bedoelde conclusie ook toen nog
niet zonder moeite heeft kunnen trekken en daarom eerst bij Marnix van St.
Aldegonde en l'Oiseleur de Villiers advies over het onderhavige punt heeft
ingewonnen, is niet te verwonderen. Het gold hier immers iets dat, zolang hij de
zaak van de vrijheid der Nederlanden had voorgestaan, een lievelingsdenkbeeld
van hem geweest was. Maar toen de laatste van de genoemde adviseurs als zijn
mening had te kennen gegeven, dat aan zulke staatsgevaarlijke mensen de hand
boven het hoofd te houden eer wreedheid tegenover 's Prinsen aanhangers dan
rechtvaardigheid tegenover andersdenkenden was, en Marnix zich met dit
oordeel volkomen akkoord had verklaard, toen is hetgeen blijkbaar niet meer te
keren viel door Oranje aanvaard en heeft hij zijn ideaal te dezen wel niet
losgelaten, want gelijk recht der verschillende geloofsovertuigingen in de Staat
bleef hij onverminderd gewenst achten, maar dan toch praktisch buiten werking
gesteld.
[260]
9. HET EINDE IN VERWARRING
In de ogen van de vooraanstaande Belgische historicus Pirenne is de
moordaanslag van Balthazar Gerards, die op 10 Juli 1584 de even een en vijftig
jarige Prins het leven benomen heeft, feitelijk een totaal overbodige misdaad
geweest! Waartoe Oranje destijds nog uit de weg geruimd? Had hij in de loop
zijner laatste levensjaren dan al niet gaandeweg elke betekenis verloren? In
naam mag hij destijds nog steeds de leiding van het verzet van het overgrote
deel der Nederlanden in handen hebben gehad: praktisch was daar immers niets
meer van overgebleven. In werkelijkheid kon hij op zijn best meer een figuur van
betekenis heten voor die twee enkele provincies, waarbinnen hij zich in 1572 ook
al had moeten terugtrekken, Holland en Zeeland.
Hoe weinig aannemelijk, deze voorstelling van de schrijver der jongste Histoire
de Belgique! De werkelijkheid is met dit beeld zelfs in flagrante strijd geweest.
Een figuur, die in de meeste der Nederlandse gewesten niet meer meetelde :
neen, tot het eind van zijn leven mogen wij ons de Prins waarlijk zelfs geen
ogenblik als zodanig voorstellen! Doet hij de meest beslissende stap, waarop
Pirenne in dit verband wijst, verlaat hij in 1583 Antwerpen om zich voortaan in
noordelijk Nederland te vestigen, dan laat hij een van zijn meest vertrouwde
medewerkers, Marnix van St. Aldegonde, als burgemeester van de Scheldestad
te zijner vertegenwoordiging daar achter. Waarbij deze echter volstrekt niet
uitsluitend bij eigen kompas te varen kreeg! Een week of zes vóór zijn dood, bij
gelegenheid van de Doop
[261]
van Frederik Hendrik — zo deelt hij immers ergens mee — gaf mij Zijn
Excellentie, na mij naar Delft te hebben ontboden, nog een brede uiteenzetting
der voornaamste doeleinden van zijn politiek. Aan de maaltijd, waarop het schot