Digitale uitgave van:

zaak veel te naïef. 't Ging hier — anders dan in dat geval uit 1563 — niet om
verkopen maar om verpanden. Niet met de aan lager wal geraakte aristocraat,
die afscheid van zijn familiestukken nemen moet, dient hij te dezen gelijk te
worden gesteld, maar met de bezitter, die tegen afgifte van onderpand een
lening sluit. En evenwel moet de toestand, waarin hij in 1567 en 1568 verkeerd
heeft, meermalen werkelijk benauwd zijn geweest. In Januari van het
laatstgenoemde jaar moesten de landgraaf van Hessen en de keurvorst van
Saksen er zelfs aan te pas komen om te zorgen dat „...ihre F. G. bey einander
seyn und ihren zimblichen fürstlichenn Underhallt, sambt, ihren kindern und vier
und zwanzig Personen am eszen und trinckenn haben mögen”! Maar hoe bitter
moet dat voor de grand seigneur van vroeger nu niet zijn geweest! Hoe zal hij
zich, als hij het heden met zijn positie van nog geen volle tien jaar terug
vergeleek, als een vreemde zijn voorgekomen wanneer hij in zijn
correspondentie met zijn broer Jan passages neerschreef als de volgende : „je
vous prie me voloir... amvoier deux paire de bas de chauses de soie; l'ung paire
at vostre cousturier que Nunnem luy at donné pour les accoustre ; l'aultre paire,
si vous plait, commanderes que l'on les détasche des choses de caffa qui je
portois dernièrement à Dillenbourg, qui sont sur la table ou sont mes
accoustremens"; en ,,or, monsieur mon frère, je ne scais comme je vous porrey
asses affectueusement remercier de la grande
[144]
paine et soussi que prendes à mon occasion, et me desplait asseurément que je
suis cause de vous faire avoir ses rompemens de teste et vous mestre en si
grans despens et debtes". Hoe moet hij soms een gevoel gehad hebben of de
wereld aan het volkomen ineenstorten was!
Bitter huiselijk leed, het meeleven in de doodsnood der Nederlanden en de
beklemming ener bijna onvermijdelijke financiële ruïne : het was waarlijk genoeg
om Oranje een totaal ander man te maken dan hij tot dusver was geweest. Of
nog liever zó : om een tweetal elementen, die tot nu toe nog slechts weifelend in
hem geleefd hadden tot volkomen doorbraak te doen komen. Zijn geloof. En
tegelijk de overtuiging, dat het opnemen van de wapenen voor de vrijheid van
het land, waarvoor hij nog maar al was teruggedeinsd, op den duur toch niet te
vermijden zou wezen, maar bovendien ook voor geoorloofd mocht gehouden. Dat
daarbij dan, voorts ook nog in zijn karakter zijn onverzettelijkheid de overhand is
begonnen te krijgen over zijn, vooral in 1566 zoo herhaaldelijk aan de dag
getreden gebrek aan initiatief; dat m. a. w. voortaan de leus „Tardando
progredior”, waarmee het Hof der Nassau's te Brussel aan één zijde getooid was,
in zijn leven plaats moest maken voor de tweede, die het van ouds versierd
heeft: „Ce sera moi, Nassau!”, kan daarmee m. i. niet op één lijn worden
gesteld. Maar als bijverschijnsel naast die ingrijpende veranderingen is het toch
de moeite van het vermelden niet geheel onwaard.
Over een godsdienstige verandering, destijds in hem voorgevallen, heeft de
Prins in zijn brieven zelf gesproken. Nadat hij in Februari 1567 zich reeds
onderscheiden had van „andere hern”, „denen die freyheitt disser länden lieb
ist”, maar wien „disse gemeine religions-
[145]
sachen nicht recht zu hertzen” gingen, „sondern nehmen sich derselbigen fast
kaltsinnig an”, verklaarde hij 13 Juni d. a. v., in een brief aan de landgraaf van
Hessen : „Wir wolten von hertzen gerne zu sterckung und bestettigung unseres