Digitale uitgave van:

kon, of er ontwaakte in de zuidelijke Nederlanden een zo goed als ieder
meeslepende verbittering. Daar was mee, als een daverende vuistslag op de tafel
der onderhandelaars over de Pacificatie, toen deze de nood van het volk, hoe
groot ook, toch weer begonnen te vergeten, de plundering van Antwerpen bij de
Spaanse Furie. En dan de staatsgreep der gevangenneming van de
Spaansgezinde oppositie in de Raad van State op de 4e September. Deze laatste
van de factoren, die hier
[225]
gewerkt hebben, is nog het allermeest onze belangstelling waard; want zat hier
de Prins niet achter? In zijn Apologie moge hij daar niet rond voor uitkomen, de
schijn wekkend dat hetgeen op die dag gebeurd is buiten hem om is gegaan :
„cette participation est hors de doute”, zegt Groen van Prinsterer niettemin.
Trouwens Oranje heeft van de verwarring dier landvoogdloze maanden ook
nog op andere manier gebruik trachten te maken! Had hij achter zijn laatste
verschansing in Holland en Zeeland al jaren lang voortdurend mee de overige
gewesten in het oog gehouden en op de uitkijk gezeten of hij toch ook hun
bevrijding niet zou kunnen bewerkstelligen: nu deze hem in hun nood te hulp
geroepen hebben zien wij hem zich daarvoor inspannen zo systematisch en
doortastend als nooit te voren.
Ogenschijnlijk weliswaar niet! Mijn streven gaat noch tegen de Koning, noch
tegen het Katholicisme, heeft hij bij zijn aanknopen van onderhandelingen met
die nog niet verloste Nederlanden geruststellend verklaard. En toen het er op aan
kwam wederzijds onder handelaars te benoemen wenste hij „des gens non
passionnés” aangewezen, „et cherchant surtout le seul bien de la commune
patrie”. Maar dat hem niettegenstaande dat in deze tijd toch een „nu-of-nooit en
tot-elke-prijs!"-stemming bezield heeft: wijst daar zijn voorstel aan de Staten
niet op om don Juan, die door Philips II in Oktober hierheen werd gezonden om
Requesens' plaats in te gaan nemen, bij zijn overschrijden van de grens maar
meteen gevangen te zetten? En blijkt het niet evenzeer uit het feit, dat de
memories en adviezen, die de Prins met het oog op de Pacificatie van Gent heeft
gegeven, de „verlating” van Philips II, waartoe het in
[226
1581 is gekomen, het kiezen van een andere landsheer over deze gewesten,
onverbloemd noodzakelijk noemen?
De overtuiging, dat zonder aanvaarding dezer uiterste consequentie van het
sedert 1568 door hem begonnen verzet de vrijheid nooit te veroveren zou
blijken, heeft zich bij Oranje zeker niet pas in deze herfstmaanden van 1576
vastgezet. Zonder aarzelen heeft zij zich al uitgesproken zodra het mis was
gegaan met de vredesonderhandelingen te Breda in 1575. Reeds toen heette de
Koning in 's Prinsen correspondentie immers: „mon maistre du passé”! Reeds
toen werden er met Elizabeth van Engeland besprekingen geopend over de
mogelijkheid in haar voor Philips een opvolgster te krijgen. Maar in dit eerste
stadium betrof dit alles uiteraard nog maar alleen Holland en Zeeland. Thans
daarentegen kreeg het op alle Zeventien Gewesten betrekking. De Staten-
Generaal mochten hier dan nog niet goed aan willen: voor Oranje hadden deze
Nederlanden, wilden zij geen chaos, thans maar één keus meer: „faire son
debvoir, auquel l'on est appellé de Dieu et des loix”, het onder alle
omstandigheden buigen voor de wil des Konings; òf „une obéissance deue et