Digitale uitgave van:

Verschillende schrijvers hebben deze klachten ongerechtvaardigd genoemd. De
schuld lag ten deze niet bij de Prins, zeggen die, maar bij zijn aanhangers. Door
hun gebrek aan offervaardigheid maakten deze hem elk krachtiger optreden zelf
onmogelijk. Ik geloof echter niet dat dit juist is. Althans niet in die mate, dat het
Oranje vrij pleit. Zeker is er in die tijd een ogenblik geweest, waarop hij bij zijn
niet willen doortasten geen blaam heeft verdiend. Tijdens die hoogst dramatische
gebeurtenissen van medio Maart 1567 te Antwerpen namelijk, toen hij weigerde
de poorten der stad te laten openen voor een uitval op de koninklijke troepen,
die op dat moment even buiten de muren op het legertje van Thoulouze
inhieuwen. Ja, toen hij daarvoor „pistoletten en harquebusen” en het geladen
„cinkroer” op zijn borst trotseerde, zo goed als het bekende verwijt : „gij eerlose
en schelmse verrader zijt oorsake van dit spel en dat onse broeders daer buiten
werden gemassacreert en vermoort”. Toen was het geen aarzeling, maar
omgekeerd flinkheid, die hem bezielde; flinkheid, geboren uit het inzicht dat door
toe te geven aan de wensen der dreigende schare niets kon worden bereikt. Wat
hij toen deed is hem dan ook door niemand dan door die verwijtende
droogscheerder en zijn consorten ooit kwalijk genomen. Zelfs door Marnix van
St. Aldegonde niet, die dan toch in die in de steek gelaten aanvoerder van bij
Oosterweel zijn broer had verloren.
Maar in die eerstgenoemde gevallen heeft de zaak heel anders gestaan. Daarbij
is het metterdaad 's Prinsen aarzelend optreden geweest, dat voor de slechte
gang,
[132]
die de zaken op den duur hebben genomen, aansprakelijk behoort te worden
gesteld. Blijkt dit niet voldoende uit de algemeenheid van de wrevel, die dat
optreden in de onderhavige tijd heeft gemaakt? Want Escobecque c.s. en de
mannen van Valenchijn waren volstrekt de enigen niet, van wier ontevredenheid
over Oranje wij in de bronnen de sporen vinden. Integendeel, zij hadden vele
medestanders. En dat uit werkelijk allerlei groepen van de maatschappij. Jean
Crespin, in zijn Martelarenboek; de schrijvers der vele pamfletten tegen de adel,
die — naar van Meteren meedeelt — met de naam van Nobelken, het keffertje,
ondertekend waren; de naar Engeland uitgewekenen; Brederode, die zich niet
minder dan door de Prins bedrogen vond; Languet, die in verband hiermee van
een, de krachten der onzen verzwakkende „cunctatio” en „haesitatio” sprak; ja
zelfs 's Prinsen eigen broer Lodewijk: om strijd hebben zij zich over hem
beklaagd, althans van zijn langzaamheid en schroomvalligheid gesproken.
Evenwel, het is niet genoeg de werking dier eigenschappen gedurende deze
periode geconstateerd te hebben. Wij moeten ons ook afvragen door welke
motieven zij juist in deze tijd zo krachtig bij Oranje in actie zijn gekomen. Zo
aanmerkelijk krachtiger dan bij andere gelegenheden, hoewel van de kant der
religiepartij thans juist aanhoudend voor voortvarendheid gegangmaakt werd.
Een des te aangenamer taak omdat het antwoord op die vraag, behalve ter
verklaring van 's Prinsen gedrag, ook enigermate tot verontschuldiging daarvan
zal blijken te strekken.
Drie factoren moeten in deze zaak hebben samengewerkt.
Vooreerst dat Oranje in den loop van 1566 en 1567
[133]