Digitale uitgave van:

de toestand zich eer nog verergerd dan verbeterd! De ingewijden wisten het wel:
nu, in 1566, was hij al heel ellendig geworden.
Later, te Dillenburg, heeft Oranje van een dergelijk ,,in afflictione und unter
dem creutz" -verkeren diepgaande psychische invloed ondergaan. Nu misschien
ook? Hebben deze drukkende omstandigheden mogelijk ook de grote
godsdienstige verandering in het leven geroepen, die in deze periode duidelijk bij
hem te constateren valt; de grote verandering van zijn openlijk gaan belijden
van de Augsburgse Confessie? Hoe dit zij : in de loop van dit veelbewogen jaar is
de Prins een totaal ander mens geworden. Want het zijn niet maar — zoals
Bakhuizen van den Brink verondersteld heeft — staatkundige overwegingen
geweest, die hem tot deze overgang hebben geleid. Maar wel ter dege
beweegredenen van godsdienstige aard. Uit de briefwisseling met de landgraaf
van Hessen, die aan het
[124]
doen van de beslissende stap is voorafgegaan, blijkt dit op een manier, die voor
twijfel in het geheel geen ruimte laat. Met name de memorie, die de raadslieden
van de landgraaf in Oktober aan deze hebben verschaft, om hem bij het geven
van zijn advies in deze zaak — waarom Oranje hem gevraagd had — tot leidraad
te dienen, met name deze memorie is in dit opzicht welsprekend. Door haar
uiteenzetting der casuspositie: „Dieweil nun der Her Printz die Göttliche warheit
einmall in seinem hertzen durch Gottes gnaden erkenth hatt, unnd dan Gott
mehr als dem menschen zu gehorsamen, auch einem jeden menschen an seiner
seelen mehr und höher als an der gantzen welt schätz gelegen ist...”. En
evenzeer door de aard der argumentatie, waarmee zij er de noodzaak van
aantoonde, dat de Prins „sich in Religionssachen frey, uffrichtig und also mit dem
eusserlichen werck und der thadt beweisse wie sein innerlich hertz ist”. Want
deze wijdde verreweg het meest aandacht aan strikt religieuze overwegingen, als
: dat wie gelooft dan toch ook voor zijn geloof uitkomen moet, „herwidder das
dissimuliren und hincken zu beiden seidten, auch das wedder kalt noch warm
sein, ...ernsthafftig bedrawet wirt”, en dergelijke 1).
Men heeft het veinzerij van Oranje genoemd, dat hij maanden nadat deze
correspondentie met Willem van Hessen achter de rug was, toch — in verband
met zijn broer Lodewijk — nog weer aan de landvoogdes schreef, dat deze een
andere godsdienst beleed „que la nostre”.
1) Zie Groen van Prinsterer, Archives de la Maison d'Orange-Nassau, 1e Série, T. II, nrs 237, 238,
247 en de consultation in n° 216b. Chronologisch had daarbij stellig n° 238 aan n° 237 behoren
vooraf te gaan.
[125]
En metterdaad maakt dit geen sympathieke indruk. Maar wie het veroordeelt
mag toch één ding weer niet vergeten : dat hij zich in dit opzicht geheel
gehouden heeft aan hetgeen hem geraden werd. Want in de reeds genoemde
memorie heet het ook: „das er aber ehir und zuvor sich jegen seinen Hern, den
Königh zu Hispanien, zur Augspürgischen Confession in schriftten erclere und
umb verstattung derselben bitten solten, solchs achten wir noch zur zeit nicht
nötigh sein” ; met een goed geweten kon hij dit achterwege laten tot dat er hem
om gevraagd werd. Het lijkt mij zelfs kwestieus of Oranje persoonlijk het nog
niet liever anders gewild had, meer definitief en daarom dan ook meer recht door