Digitale uitgave van:

Calvinisten. En dan dat hij door het voeren van een consequente
tolerantiepolitiek gezorgd heeft de Rooms Katholieke Nederlanders, die in
ontevredenheid over de gang van zaken hun Gereformeerden landgenoten in
deze jaren hoe langer hoe minder begonnen toe te geven, niet van zich te
vervreemden.
Een flinke verzwakking had die afkeer van de Calvinisten — overigens meer,
naar ik zien liet, weerzin tegen hun staatkundige dan hun zuiver godsdienstige
overtuiging — een flinke verzwakking had deze bij de Prins reeds ondergaan,
bleek ons, toen het Languet gelukte hem over zijn bezwaren tegen het oefenen
van gewapend verzet tegen de Koning heen te brengen. Maar nu sleet hij toch
nog volkomener uit. En hoe had hij zich ook eigenlijk kunnen handhaven bij een
dagelijkse omgang met iemand als de admiraal de Coligny, zoals die de Prins in
1569 is te beurt gevallen, bij een voortdurende schriftelijke of persoonlijke
aanraking met mannen als Frederik III van de Palts en de sedert de tweede helft
van 1571 in Heidelberg aanwezige du Plessis Mornay,
[165]
waartoe het na Oranje's terugkeer uit Frankrijk kwam?
Zeker is destijds van een kerkelijke overgang van de Prins tot het Calvinisme
door toedoen van de Frankenthaalse predikant Johannes Polyander, waarvan een
overlevering in de familie van laatstgenoemde nog vrij lang na dato gewag heeft
gemaakt, geen sprake geweest. Lid van een Gereformeerde kerk is Oranje vóór
het najaar van 1573 niet geworden. Maar wel is hij in het begin van het hier te
bespreken tijdperk reeds een bepaald gunstige stemming ten opzichte van de
Calvinisten gaan koesteren, om daarin dan vervolgens nog zowat regelmatig te
gaan toenemen.
Hoe ergerde het hem bijvoorbeeld na zijn terugkeer naar Nassau in 1569 niet,
dat hij de Evangelische predikanten daar in hun preken openlijk hoorde zeggen:
„que ceulx de la religion de France et Pais-Bas ne sont que muttins, rebelles,
sacramentères, briseurs d'images et que l'on feroit gran service à Dien et bien à
toutte la Crestienté de les abolir et ruiner” ! Maar meer nog. Het bericht van
Hooft, dat hij in 1572 Moded, die in 1566 een der felste agitatoren van de
opstand geweest is, tot zijn hofprediker aanstelde, moge niet geloofwaardig
wezen: wel heeft hij in de jaren 1571 en 1572 gedaan wat hij kon ter
bevordering van de kerkelijke organisatie der Calvinisten, die het werkzaamste
middel ter versterking van de invloed dezer groep zou moeten worden. Dat in
Oktober 1571 de synode van Emden bijeenkwam was — ook al heeft hij later
verschillende harer besluiten niet kunnen goedkeuren 1) — mee de vrucht van
zijn bemoeiing. En als Datheen in het najaar van 1572 de steden van
1) De naast-betrokkenen hebben dit trouwens meer aan 's Prinsen omgeving dan aan hemzelf
toegeschreven. Zie M. F. van Lennep, Gaspar van der Heyden (Amst. 1884) bldz. 208.
[166]
Holland en Zeeland afreist, om daar de goede orde „zoo wel in materie van
religie als alle andere politicque saken” te bevorderen, doet hij dat gerugsteund
door een commissiebrief van Oranje en terwijl zijn reis- en verblijfkosten door de
betaalmeester van deze worden voldaan 1).
Werkelijk, dit was een toenadering tot het Calvinisme, waaraan tenslotte maar
één ding meer ontbrak zou ze volledig wezen : 's Prinsen persoonlijke overgang