Digitale uitgave van:

volstrekt niet in, dat hij in zake de tegenstelling Rooms en on-Rooms geen
voorkeur zou hebben gehad. Hoe had dit na 's Prinsen duidelijke verandering in
de zomer van 1567 ook kunnen wezen? Trouwens hij heeft het in deze periode
ook waarlijk niet onder stoelen en banken gestoken, dat hem in godsdienstig
opzicht niet alles hetzelfde was. In de pamfletten, waarmee hij gedurende zijn
veldtocht van 1568 de harten zijner landgenoten voor het verlenen van
medewerking aan zijn plannen poogde warm te stoken, en in zijn brieven,
voorzover daarin deze materie ter sprake kwam, bracht hij het Protestantisme
steeds als „de ware religie” te berde. Zoals ook de motivering van zijn tolerantie
tegenover de Rooms Katholieken steeds uitdrukkelijk haar uitgangspunt in
overwegingen van utilitaire aard heeft genomen en niet in sympathie voor de
denkbeelden, die door hen werden voorgestaan. „Soo wanneer sulx mochte
ghelucken, dat men de stede ofte steden overherich worde” — heet het
bijvoorbeeld in de geloofsbrief voor zijn agent Basius — „dat alsdan de gemeente
van de Papisten soo veel gespaert, anghesien ende gehouden soude moeghen
worden, als ymmermeer moigelycken is, om alle lasten van contributie,
waackgelden ende andere lasten ende costen te helpen draghen ende min
vianden te maacken, dezelven met sachtmoedicheijt ende deuchtsamheijt
overwinnende”.
Of zou het hier allemaal maar uitingen betreffen, formeel wel voor 's Prinsen
rekening komend, omdat de stukken, waarin zij te vinden zijn, door hem werden
getekend, maar eigenlijk toch uitingen van zijn medewerkers, omdat deze ze
voor hem zouden hebben opgesteld? De aanvaarding dezer gedachte zou van
verstrekkende consequentie zijn; want dan ging het ook niet
[171]
aan de tolerantie, waarvan zij spreken, voor Oranje persoonlijk op te eisen! En
trouwens : voor de opinie, die ik hier ten beste geef, pleiten ook nog andere
argumenten.
Een daarvan, dat mij tot een wel wat langen uithaal verplicht, maar het geldt
hier een totaal onbekende mededeling, is ontleend aan een brief, die Thomas
Tilius 25 Juni 1577 uit Haarlem aan een vriend, te Delft schreef 1). Gisteren, zo
vertelt daar de briefschrijver, toen de bisschop van Haarlem bij de Prins ontbeet
— Tilius zelf was daar niet bij, maar èn Marnix van Sint Aldegonde èn Oranje
brachten er hem later van op de hoogte — gisteren kreeg die bisschop het
volgende van Zijne Excellentie te horen : „Ghy hebt gepredickt, dat Calvini leere
valsch ende vol leugenen is, ja dat onze
1) Gemeente-archief te Delft. Verzameling Arent Cornelisz.: „Heri episcopus pransus apud III.
Principem et a prandio dixit episcopo III. Princips haec verba” — volgen de in de tekst hierboven
geciteerde woorden. „Haec mihi et plurimis aliis d. Sanctaldegundius heri in caena, et mihi hodie
Illustr. Princips bis ore proprio — cum essem pransus cum eius Celsitudine — rettulit. Addidit
Sanctaldegundius cum episcopus pudefactus se commendaret gratiae Illustr. Principis et oraret ut
qui sibi promissi erant proventus sarti tecti manerent, Illustr. Principem episcopo dixisse per
ironiam aut sarcasmum: „Idem S. Petrus Christum orabat”. Plura inciderunt, ut audio. Hodie diu
multumque cum Principe loquutus quod episcopus nos provocaverit ad disputationem, dixit sua
Celsitudo non inconveniens fore ut hac occasione disputatio scriptis ineatur, non tam propter
nostros, quam propter miseros homines qui in aliis Belgii partibus, papatum ipsissimam lucem
existimabant, atque etiam propter eos, qui, nobiscum censentes, duram illam disputationem cum
quatuor doctoribus papatus, nempe aqua, igne, gladio et patibulo subire coguntur".
[172]