Digitale uitgave van:

staatslieden de wet komt stellen, de noodzaak tot afweer van de chaos in het
leven ener natie, van wat dat leven tracht te ontbinden.
In 1556— ook al is de Religievrede in Duitsland dan al beklonken en op de
mogelijkheid van een dergelijke regeling dan dus al de aandacht gevestigd —
voelde Oranje blijkbaar nog niets voor een gelijke behandeling van Rooms en on-
Rooms. Ruard Tapper, de inquisiteur, mag dan de plakkaten te Breda rustig naar
de letter komen uitvoeren. Wie hem daarbij zou willen storen, de heer van de
baronie althans niet. En vier jaar later is de toestand nog geheel eender. In het
Prinsdom Oranje, waar het zich van 1559 af vrij sterk is begonnen te
ontwikkelen, krijgt het Calvinisme dan nog in niets een betere positie dan in het
nabij gelegen Avignon, waar het Hoofd der Rooms Katholieke Christenheid
destijds te gebieden had. Onder de Paus of onder de Prins : het is dan nog één
en hetzelfde.
Toch zou de verandering in Willems opvatting nu niet lang meer op zich laten
wachten. 22 Aug. 1561 immers zal het, in antwoord op een pauselijke vermaning
om het Katholicisme in het Prinsdom toch vooral ongerept te handhaven,
plotseling heten, min of meer geprikkeld: zorg gij zelf dan eerst dat het in
Frankrijk en Zwitserland gehandhaafd blijft.
[95]
22 Aug. 1561! Dat is aan de vooravond van 's Prinsen tweede huwelijkt Dat is
in tijd te zeer met de tot stand koming daarvan samenhangend, dan dat wij
tussen deze twee gebeurtenissen geen verband zouden mogen leggen.
Klaarblijkelijk heeft de moeilijkheid om noch de regering noch zijn toekomstige
Duitse verwanten in godsdienstig opzicht voor het hoofd te stoten, waarmee
Oranje tussen 1559 en de herfst van 1561, zoals wij gezien hebben, te worstelen
heeft gehad, in de eerste plaats de stoot tot het loslaten van de tot dusver in
West-Europa uitsluitend geldende godsdienstpolitiek bij hem gegeven.
En eenmaal zover gekomen is hij toen in die nieuwe koers blijven varen. Een
tweede motief daarvoor kwam zich nu trouwens bij dit eerste voegen.
Als in Frankrijk kort hierna de godsdienstoorlog is uitgebroken en in verband
daarmee het de Hugenootse burgers van 's Prinsen Frans gebied in het voorjaar
van 1563 gelukt is de koninklijke troepen, die het in juni 1562 hadden
ingenomen, weer te verdrijven, geeft de Prins het 26 Augustus van dat jaar, naar
analogie van het Franse tolerantie-edict van Amboise, een formeel
gelijkberechtigdheids-privilege. Waarom nu echter? In twee verdedigingen van
die maatregel, in December d. a. v. resp. aan de Paus en Margaretha van Parma
geschreven, hebben wij 's Prinsen eigen antwoord op die vraag. Ik kon niet
anders, zo luidt het eigenlijk. Ik kon niet anders, wilde ik er mijn positie als vorst
en mijn land niet aan wagen. Had ik geweigerd toen men mij om zo'n regeling
vroeg, men had eenvoudig een andere heer gekozen. De stad Oranje droeg toch
niet voor niets de bijnaam van „een tweede Genève”? Om het wat algemener te
zeggen : behalve zijn familie-
[96]
omstandigheden heeft dus ook het buigen voor de feiten bij de regering van zijn
Prinsdom aan Oranje duidelijk gemaakt, dat men in zijn tijd met de oude
godsdienstpolitiek niet meer uitkwam, dat voor de instandhouding van de staat
politieke tolerantie een onmisbare voorwaarde was.