Digitale uitgave van:

ieken zoude, ... hij 't zelve zoude uyt trecken ende in 't vier werpen ende
verbranden”, heeft te dezen natuurlijk niet de minste bewijskracht. Immers
hebben deze mannen zo'n innige vijandschap tegen de Vader des vaderlands
gekoesterd, dat zij kwalijk anders dan sterk bevooroordeeld ten zijnen opzichte
kunnen zijn geweest. Omgekeerd hecht ik aan het oordeel van Charlotte van
Bourbon te dezen — hoe vreemd dit ook klinken moge — hoge waarde. In haar
hebben wij immers te doen met iemand, die stellig eer te goed dan te slecht over
de Prins dacht. En toch is in een brief, die zij 5 Oktober 1577 uit Dordrecht aan
haar gemaal in het zuiden heeft toegezonden, een zachte kritiek op diens doen
onmiskenbaar: „Aussy je désirerois fort savoir sy les Estas ne vous auront poinct
permis quelque exercice de religion, soit secrètement ou autrement; car je ne
voy poinct, monseigneur, comme vous pourrés demeurer plus longuement sans
cella. Je scay bien que vous y pencés, mais le désir que j'ay que Dieu face
toujours de plus en plus prospérer vostre labeur, me faict prandre la hardiesse
de vous dire ce mot 1)”.
Duidelijk kwam de stand van zaken in deze tijd dus hier op neer, dat de Prins
gedurende al de tijd, dat hij zich daar in 't zuiden der Nederlanden heeft opge-
1) Groen van Prinsterer, Archives de la Maison d'Orange-Nassau, 1e Série, T. VI (Leiden 1839) p.
177, cf 200.
[256]
houden, volhardend geweigerd heeft ter preek te gaan. Dat dit echter niet
daaruit is voortgevloeid dat hij, bij vroeger vergeleken, in godsdienstig opzicht
onverschillig was geworden. Neen, maar hij wilde op geen enkele manier solidair
wezen met iets, dat in strijd met de Pacificatie van Gent zou zijn 1).
Had trouwens Zuleger, de Paltsische politicus — hoewel hij eerst op grond van
verdachtmakingen van Beutterich een man van volslagen anderen aard gedacht
had te zullen ontmoeten — hem niet geheel eender leren kennen? Het is waar,
schreef deze man in April 1579 aan Beza, dat Oranje, omdat te dezen opzichte
nog geen beslissing gevallen is, zich van elk „exercitium religionis”, van elke
deelneming aan de Gereformeerde eredienst, heeft onthouden en dat hij de
handelwijze der Gentenaars, die het Calvinisme met wapengeweld wilden
invoeren, onmogelijk goedkeuren kon. Maar tegelijk bleek hij toch zonneklaar
volstrekt geen onvroom mens te wezen 2).
Maar de Prins mocht doen wat hij kon en voor het slagen van de goede zaak
overhebben wat hij wilde : het is hem niet gelukt het doel, dat hij zich gesteld
had, te bereiken.
Het bijeenhouden der Nederlanden bleek een ideaal te zijn, dat niet
verwerkelijkbaar was. Zelfs al was Oranje op de duur wat water in zijn wijn gaan
doen,
1) Hoe de Prins zijn tactiek in dezen — in verband met de Doop van Catharina Belgica — niet
veranderd heeft dan na van zijn voornemen daartoe aan de Staten kennis te hebben gegeven, zie
L. P. Gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne, T. VI, p. 310, n. 2.
2) H. de Vries de Heekelingen, Genève Pépinière du Calvinisme Hollandais T. II (La Haye 1924) p.
214, 215.
[257]
door in plaats van de Pacificatie van Gent een Religie-vrede te gaan propageren,
die bepaalde dat Calvinisme en Katholicisme voortaan overal gelijkberechtigd