Digitale uitgave van:

on est asseuré qu'ils couvent quelque chose de mal”, heet het in 1564 in een
brief van Margaretha van Parma aan Granvelle. Merkwaardigerwijze precies op
dezelfde datum schrijft de laatstgenoemde aan de eerste over het zuidelijk
buurvolk als over lieden, „qui, quand ils flattent, ont desseing de tromper”.
Egmont ging in zijn antipathie zo mogelijk nog wat verder. Een geschrift van de
Antwerpse predikant Franciscus Junius was hij gaarne bereid te prijzen, totdat
— naar deze zelf vertelt — totdat... hij gehoord had dat de schrijver een
Fransman was. En wat het eenvoudige volk betreft : de grote moeite, die deze
zelfde Junius heeft gehad om alleen reeds bij zijn geestverwanten de verdenking
tot zwijgen te brengen, dat hij eigenlijk geen verkondiger van het Evangelie,
maar een spion was, toont wel dat de zaak te dezen niet anders stond 1). Wel
had dus de rivaliteit tussen het rijk van Philips II en dat der Valois na de vrede
van Cateau-Cambrésis haar felheid nog in geen enkel opzicht verloren.
Met dat al werkte het optreden der Hugenoten hier toch beslist aanstekelijk.
De geloofseenheid tussen hen en de Nederlandse Calvinisten, zowel als de
1) Zie ook Pamflet Knuttel n°. 152.
[107]
geestdrift der agenten van Condé, die hier te lande onder allerlei vermomming
wapenen en munitie kwamen inkopen, legden nu het er op aan kwam aan andere
gevoelens toch het zwijgen op. De in reiswagens en herbergen te beluisteren
gesprekken lieten daaromtrent geen twijfel.
Lag hier dus de oorsprong van dat bij de religiepartij te vinden radicalisme, zijn
richting kreeg dit vervolgens dan nog uit de kort tevoren voor het eerst
verschenen Nederlandse vertaling van Calvijns Institutie der Christelijke Religie.
In 1560 had een zekere Johannes Dyrkinus voor die verschijning gezorgd. Nu
was dit werk uiteraard hier vóór dien ook wel gelezen. Want de kennis van het
Frans, die daarvoor tot nog toe onmisbaar was geweest, was vooral in de
Zuidelijke Nederlanden volstrekt niet zeldzaam. Toch, eerst nu werd het
algemeen toegankelijk en kon zijn gedachtenwereld krachtig invloed gaan
oefenen. Zijn godsdienstige, maar ook zijn politieke gedachtenwereld. In het
vierde Boek ervan sprak de Geneefse Hervormer immers ook over de grenzen
van het overheidsgezag. In bewuste reactie tegen het vorstenabsolutisme, dat
destijds steeds driester voor de dag kwam, ging hij hierbij uit van de toen reeds
eeuwenoude leer van de dualistische staat. Van de opvatting, dat in het
staatsleven het gezag niet uitsluitend bij de hoge overheid berust, maar dat
lagere magistraten er ook een deel van bezitten. Met dien verstande, dat het
hunne en dat van die hoge overheid elkaar in evenwicht behoren te houden. En
ziehier wat hij daaruit dan concludeerde! Werd dat evenwicht — bijv. van de
zijde van de vorst, doordat deze als tiran begon op te treden — te eniger tijd
gestoord, dan kregen die lagere magistraten — staten, ephoren of hoe ze ook
heten mochten —
[108]
automatisch niet alleen het recht, maar ook zelfs de plicht voor het herstel
daarvan in het krijt te treden.
Overeenkomstig de afspraken, die voor dat geval gemaakt waren, hadden zij de
machtsoverschrijder dan tot de orde te roepen en hem tenslotte zelfs — mocht
deze maatregel onverhoopt geen succes hebben — af te zetten. Wel te verstaan