Digitale uitgave van:

eigenschappen op een reeds langdurig manco aan morele gezondheid en energie
bij deze vooraanstaande bevolkingsgroep berustten, hebben zij drie jaar eerder
hun schadelijke invloed stellig ook reeds geoefend. En zo kon dus de
verwijdering van Granvelle voor de Nederlanden onmogelijk zonder meer de
verwijdering van hun kwalen ten gevolge hebben.
[99]
4. DE JAREN VAN AARZELING
Nauwelijks was ons verzet tegen het bewind van Philips II enigermate op gang,
of er ontstond onder de Nederlanders hardnekkig verschil van mening over de
vraag of men die worsteling nu om de vrijheid of om de godsdienst voerde.
Bekend is hoe drastisch deze controvers zich in 1574 in de St. Pieters kerk te
Leiden heeft geopenbaard. Toen zich daar in een preek de dienstdoende
predikant eens kritiek veroorloofde op het randschrift van de noodmunt, die de
magistraat er zich kort te voren uit geldnood in omloop te brengen genoopt had
gezien, en zei dat dit — in plaats van „Haec libertatis ergo” . „Haec religionis
causa” had moeten luiden, werd de staatssecretaris Jan van Hout daarover zó
verontwaardigd, dat hij naar zijn pistool greep, om die vermetele spreker van de
kansel te schieten. Slechts de invloed van burgemeester van der Werff wist dit
nog te voorkomen. En — hoewel dan wat zachter in de vorm — zo bleef zij zich
uiten tot in de... 20e eeuw toe! De Staten van Holland bijvoorbeeld, die 17 Dec.
1576 tegenover de Amsterdamse magistraat verklaarden „de wapens om de
religie nooit aengenomen te hebben”, en Fruin, en nog niet zo lang geleden
Witlox
1) verdedigden achtereenvolgens hetzelfde standpunt als Jan van Hout. Terwijl
Alva 2), en de grondlegger van de
1) J. Witlox, De Katholieken verkort in hun burgerrechten toch oprechte
vaderlanders ('s Hertogenbosch 1925) bldz. 4.
2) Zie Ad. Borgnet, De Nederlanden onder Koning Filips II
(vertal. Amsterd. 1854) bldz. 65 n. 1.
[100]
West-Indische Compagnie 'Willem Usselincx, met zijn : „de privilegiën zijn de
dekmantel, maar de rechte oorzaak is de religie geweest”, en Groen van
Prinsterer 1) het in onderscheiden eeuwen voor de tegenovergestelde mening
hebben opgenomen.
Dit bevreemdende langdurige gebrek aan eenstemmigheid — bevreemdend,
want het komt hier toch slechts op een eenvoudig gevolgtrekken uit een overrijk
feitenmateriaal aan! — zou stellig nooit te constateren zijn geweest, wanneer
men bij zijn onderzoek op dit gebied niet aan de dwangvoorstelling had geleden,
dat er hier slechts aan een óf... óf mocht worden gedacht. Toch heeft meer dan
één onderzoeker al vrij vroeg de aandacht gevestigd op de mogelijkheid, dat de
beide motieven, waarover men sprak, tot het verloop der dingen, zoals wij dat
kennen, hebben samengewerkt. Hugo de Groot bijvoorbeeld : „De rechte oorsaak
waarom de wapenen zijn aangenomen, is gheweest de conservatie van een vrije
Nederlandtsche Regeeringe, na de oude wetten, coustuymen en privilegiën... e n
d e d a e r b e n e v e n s vrijheijdt van conscientie”. En niet minder beslist
Jeremie de Pours, de schrijver van het geheel aan dit thema gewijde boekje: