130 T›bbi Laboratuvar Eti¤iA MAÇ4Fikri mülkiyetler ve telif haklar› konusunu tart›flmak;Geçmiflte fikri mülkiyet haklar›, sadece fikri haklarkonusunu oluflturan haklar›n s›n›rlar›n›, uygulamabiçimini ve ihlal durumunda yapt›r›mlar›belirleyen yasal düzenlemeler ve etik ilkeler iletan›mlanmaktayd›. Günümüzde ise, hak konusueser, ürün ve hizmetlerin, toplumsal geliflme veekonominin ana dinami¤i haline gelmesine ba¤l›olarak biliflim, bilgi üretimi, yarat›c›l›k, yenilikçilikve rekabet edebilirlik süreçlerini de içinealan multidisipliner (disiplinler aras›) bir yap›yakavuflmufltur. Süreçlerin say›s›n›n artmas› ve kapsam›n›ngenifllemesi nedeniyle art›k sürecin heraflamas›nda “veri koruma” önlemleri yasal flemsiyeyekavuflturulmufltur. Dolay›s›yla daha geniflkapsaml› ifadesiyle “veri koruma” art›k günümüzdestratejik bir konum tafl›maktad›r. T›bbi laboratuvarlarise rutin çal›flmalar yan›nda araflt›rmalaryapmaktad›r. Yay›n ve patent bu tür laboratuvarlar›nça¤dafl bilimsel faaliyetleri aras›ndayer almaktad›r. Hem bilimsel araflt›rma sürecindehem de onun sonucu olan yay›n ve patent haz›rlanmas›ndauyulmas› gereken etik ilkeler ve yasaldüzenlemeler mevcuttur. Bas›m yoluyla veyainternet gibi kitle iletiflim araçlar› ile ço¤alt›lanbir rapor türü olan yay›nlarda “fikri mülkiyet haklar›na”özellikle dikkat edilmesi gerekmektedir.Araflt›r›c›lar, kendi yaz›lar›nda kaynak göstermeden“küçük al›nt›”, yazar ve/veya yay›nc›n›n yaz›l›izni olmadan “büyük al›nt›” yapmamal›ve/veya baflka yazarlara ait görsel materyalleri(resim, çizelge, grafik vs) kullanmal›d›r. Patentleriçin de benzer hususlar geçerlidir.A MAÇ5Yay›n konusunda ortaya ç›kan etik ihlalleri tan›mlamak;Daha önce de yay›nlar konusunda “en önemlietik ihlallerin” bilimsel yay›nlarda oldu¤u belirtilmiflti.Di¤er yay›n türlerinde de benzer etik problemlerile karfl›lafl›lmaktad›r. Bilimsel yay›nlar, bilimselaraflt›rmalar›n “meyvesi” olan sonuçlar› içermekteve bu sonuçlar insanl›¤›n evrensel bilgi birikiminekatk› sa¤lamaktad›r. Bu nedenle, araflt›rmasürecindeki herhangi bir etik problem yay›nlarave dolay›s›yla bu insanl›k miras›na olumsuzkatk›lar› olmaktad›r. Bilimsel araflt›rman›n belirtilenflu temel niteliklerinden baz›lar›ndaki sapmalar,genellikle küçük ya da büyük etik problemlerolarak karfl›m›za ç›kmaktad›r: Olgusall›k,gözlemsellik, denencellik (deneysellik), sistemlilik,gerçekleme (tekrarc›l›k), alenilik, nesnellik(Objektiflik), görelik (izafiyet), do¤ruluk, sadelik(yal›nl›k), mant›ksall›k, ifllevsellik (fonksiyonellik),seçicilik (selektiflik), genelleyicilik, özgünlük(orijinallik), geliflmecilik, sosyallik. Bunlar›nyerine getirilmesi ayn› zamanda “etik” ve “deontolojik”yükümlülükleri oluflturmakta, yerine getirilmemesiise ço¤u durumda “etik” ve “deontolojik”sorunlar oluflturmaktad›r. Bu özelliklerin d›-fl›nda, ne yaz›k ki yukar›da say›lmayan, ancak birçok bilim insan› taraf›ndan paylafl›lan temel birbilim eti¤i kural› vard›r: Bilim insanl›k yarar›naolmal›d›r. Dünyadaki birçok bilim insan› bu temelbilim eti¤i kural›n› benimsemifl olmakla birlikte,ne yaz›k ki bu kural› benimsemeyen biliminsanlar› ve bilim uygulamalar› da vard›r. Salt yay›nlanmaaflamas›n› ilgilendiren” etik problemlerise masaüstü yay›nc›l›k (uydurma yay›n), dilimleme(salamlama, tekrarlama), afl›rma (h›rs›zl›k, intihal,plajiarizm) olarak bilinmektedir.
6. Ünite - Rapor ve Yay›n Eti¤i131Kendimizi S›nayal›m1. Sözlü Rapor ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisido¤rudur?a. Çok yayg›n biçimde kullan›lan bir rapor tipidir.b. Ço¤unlukla uzun bilgileri içerir ve kapsam› genifltir.c. Anl›k olay ve geliflmelerin önem kazand›¤› askerlikvb. u¤rafl›larda daha çok kullan›l›r.d. Her durumda ses kay›t cihazlar› kullan›ld›¤› içinbu tip rapor kal›c›d›r.e. Sözlü raporun kesin bir format› (biçimselli¤i)vard›r.2. Deprem veya yang›n gibi bir felaket sonras›nda öncelikliolarak hangi “raporun” haz›rlanmas› gerekir?a. Hasar raporub. Yöneylem raporuc. Fizibilite raporud. Hava raporue. Nüfus say›m› raporu3. Afla¤›dakilerden hangisi genel yay›n kategorilerindenbiri de¤ildir?a. Popüler ve aktüel yay›nlarb. E¤itim ve ö¤retim yay›nlar›c. Resmi yay›nlard. Siyasi yay›nlare. Bilimsel yay›nlar4. “Masaüstü yay›nc›l›k” ile ilgili afla¤›daki ifadelerdenhangisi yanl›flt›r?a. Bu etik ihlalde, yazar(lar) olmayan verilerdenyay›n haz›rlarlar.b. Gerçekte bir bilgi üretilmedi¤i için bilime önemlibir zarar› yoktur.c. En a¤›r etik ihlallerden biridir.d. Dergilerin baz›lar› bu etik ihlali önlemek içinaraflt›rman›n yay›na kabulü öncesindeki hakemde¤erlendirmeleri s›ras›nda ortaya ç›kan flüphelidurumlarda araflt›r›c›dan ham verileri talepedebilmektedir.e. Bilimsel dergilerden bu etik ihlali önlemek içinbaz›lar› yay›n yapan araflt›r›c›lardan verilerini enaz 5 y›l süre ile saklamalar›n› istemektedir.5. I. Masaüstü yay›nc›l›kII. DilimlemeIII. Afl›rmaYukar›dakilerden hangileri etik ihlaldir?a. Yaln›z Ib. I ve IIc. I ve IIId. II ve IIIe. I, II ve III6. Afla¤›dakilerden hangisi bir dergi hakeminin uymas›gereken etik ilkeler aras›nda yer almaz?a. Nesnel ve yans›z davranarak yay›n› önyarg›lardanuzak biçimde de¤erlendirmelidir.b. Rapor halinde sundu¤u görüfl ve önerilerini aç›kve anlafl›l›r biçimde ifade etmeli ve bilimsel literatürverileri ile desteklemelidir.c. Çal›flmay› de¤erlendiremeyece¤i ya da de¤erlendirmekistemedi¤i durumlarda, çal›flmay›mümkün olan en k›sa sürede editöre iade etmelidir.d. Çal›flman›n genel olarak araflt›rma eti¤ine uygunlu¤unudenetlemelidir.e. Kendisine gelen yay›n tasla¤›yla ilgili bilgileriherkes ile paylaflmal›d›r.7. “Fikri mülkiyet haklar›” ile afla¤›dakilerden hangisisa¤lanmaz?a. Haks›z rekabetin önlenmesi ve daha adil rekabetinsürdürülmesib. Genifl bir yelpazeye yay›lan kaliteli ürün ve hizmetlerinüretiminin teflvik edilmesic. Korsan yay›nc›l›¤›n teflvik edilmesid. Kültürel varl›klar›n daha kolay korunmas›e. Kamusal bilgi ve kültür birikiminin zenginleflmesi