Rapport over toekomst verkenningen - Turnaround Communicatie

Ontwikkelt het wereldsysteem zich in de richting van toenemende samenwerking en integratie
of van afkalvende samenwerking en fragmentatie?
De afgelopen twee decennia heeft de mondialisering – het proces van groeiende economische, politieke
en sociaal-culturele verwevenheid – de wereld “kleiner” gemaakt en samenlevingen overal ter wereld diepgaand
beïnvloed. Dit proces van ‘opening up’ en ‘verdichting’ heeft zich op tal van terreinen geopenbaard.
Het is aangejaagd door de snelle ontwikkeling en de brede verspreiding van informatie- en communicatietechnologie
en de sterk gegroeide mogelijkheden op het gebied van transport. De mondialisering werd
voorts mede mogelijk gemaakt door de overheersende positie van de Verenigde Staten in politieke, culturele,
economische en militaire zin.
Tegelijkertijd hebben zich gaandeweg tegenkrachten gemanifesteerd, zoals een sterkere oriëntatie op de
‘eigen’ culturele identiteit en een neiging tot economisch protectionisme. Ook staat de samenwerking in
het kader van internationale instellingen – de “global governance” – al enige tijd onder druk als gevolg van
divergerende nationale belangen. Bovendien hebben zich de afgelopen jaren, al dan niet als gevolg van de
mondialisering, enkele klemmende grensoverschrijdende vraagstukken gemanifesteerd die tot samenwerking
nopen maar ook tot belangentegenstellingen en conflict kunnen leiden: de opkomst van nieuwe
economische grootmachten en de daarmee gepaard gaande verschuiving van het economische en politieke
zwaartepunt naar Azië, de toenemende schaarste aan energie en grondstoffen, klimaatverandering, terrorisme
en georganiseerde misdaad. De huidige economische crisis heeft indringend aangetoond hoe de
‘verdichting’ van het wereldsysteem nationale economieën kwetsbaar heeft gemaakt.
Tegen deze achtergrond bevindt de ontwikkeling van het wereldsysteem zich op een mogelijk kantelpunt en
is daarmee onzeker: ontwikkelt de wereld zich in de richting van toenemende samenwerking en integratie
of van afkalvende samenwerking en fragmentatie? Deze vraag is van grote betekenis voor de internationale
en de nationale veiligheidssituatie en voor de mate waarin de belangen van het Koninkrijk en de internationale
rechtsorde in het geding zijn. Deze vraag is daarom van zwaarwegend belang voor het denken over de
toekomst van de krijgsmacht.
Wordt onze veiligheid vooral bepaald door staten of door niet-statelijke actoren?
Sinds het einde van de Koude Oorlog zijn niet-statelijke actoren sterker op de voorgrond getreden. Hierdoor
is een mondiale civil society ontstaan waarop staten minder dan voorheen invloed lijken te kunnen – en ook
willen – uitoefenen. Het gaat daarbij zowel om actoren die dikwijls een positieve invloed worden toegedicht,
zoals het internationale bedrijfsleven en non-gouvernementele organisaties, als om actoren die een
bedreiging voor onze veiligheid vormen, zoals terroristische organisaties en de georganiseerde misdaad.
Vooral de laatste krijgen ruim baan in landen waar het gezag en de effectiviteit van de staat afwezig of gering
zijn, met alle negatieve gevolgen van dien voor het vermogen van deze landen om aan te sluiten bij mondiale
ontwikkelingen en voor de internationale veiligheid.
Behalve het groeiende belang van niet-statelijke actoren en het verschijnsel van ‘fragiele’ en ‘falende’ staten,
is de afgelopen decennia sprake van de ‘verticale’ overdracht van de bevoegdheden van de staat aan zowel
het bovenstatelijke niveau als – binnen staten – aan deelstaten en regio’s. Dit geldt in het bijzonder voor de
Europese Unie, die zich daarmee van andere regionale organisaties onderscheidt. De vrijwillige overdracht
van bevoegdheden van het nationale niveau aan andere niveaus betekent in dit verband niet noodzakelijkerwijs
dat de staat irrelevanter is geworden; de overdracht van nationale bevoegdheden is namelijk alleen
mogelijk in een goed functionerend statenbestel.
Paradoxaal genoeg lijkt de afgelopen jaren bovendien tevens sprake van een heroriëntatie op de staat en
van een groeiende belangstelling voor de bevordering van nationale belangen en de nationale identiteit.
De terroristische aanslagen van Al-Qaeda en aanverwante groeperingen op Amerikaans en Europees
grondgebied sinds september 2001 hebben geleid tot een reeks veiligheidsmaatregelen en een versterking
van inlichtingen- en veiligheidsdiensten. De heroriëntatie op de staat lijkt te worden versterkt door de
De komende twintig jaar: anders en onzekerder – Onzekere veiligheid 62