Cultuurbeleid in Nederland - OCW - 2002

CULTUURBELEID IN NEDERLAND
Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, die er het resultaat van was, meer
ruimte voor het belijden van politieke of religieuze overtuigingen dan in de
omringende landen. Zonder dat er sprake was van gelijkberechtiging van de
verschillende religies, werd aan personen die in hun overtuiging afweken van de
dominante gereformeerde godsdienst, op de meeste plaatsen niets in de weg
gelegd. In 1798 werd de vrijheid van godsdienst – samen met de vrijheid van
drukpers en het recht van vereniging – constitutioneel bekrachtigd in de
Staatsregeling voor het Bataafsche Volk. De vrijheid van de burger en het recht van de
enkeling vormden het leidend beginsel achter deze constitutie. Adellijke titels en
voorrechten werden afgeschaft. De aanvaarding van de vrijheid van godsdienst
opende voor andere geloofsrichtingen dan de gereformeerde de mogelijkheid om
over kerkgebouwen te beschikken. Het maakt godsdienstvrijheid tot een van de
oudste Nederlandse grondrechten. Ook was met de constitutie van 1798 voor het
eerst op nationaal niveau sprake van scheiding tussen kerk en staat.
Andere regelingen uit de tijd van de Bataafse Republiek verhelderen de
gemeenschappelijke ideologische herkomst van de algemene culturele vrijheden
en de staatsbemoeienis met onderwijs, kunsten en wetenschappen. Zowel de
vrijheid van drukpers als de vrijheid van vereniging beschouwde men in de eerste
helft van de negentiende eeuw als onontbeerlijke voorwaarden om de beschaving
vooruit te helpen. Staatssteun voor onderwijs, kunsten en wetenschappen had ten
doel het volk te beschaven en nationale saamhorigheid te versterken.
Overigens hadden de individuele vrijheidsrechten nog geen algemene gelding.
Ze waren gereserveerd voor de gevestigde burgerij. Vrijheidsrechten werden
gebonden aan patriottisme en burgerzin en stonden onder voorwaarde van een
– naar de opvattingen van de bevoegde autoriteiten – ‘deugdzame uitoefening’.
De praktische uitwerking van het recht op meningsuiting was aldus in hoge mate
selectief. Zo waren dagbladen, in tegenstelling tot boeken, tot 1869 onderworpen
aan een speciale belasting. Vrijheid van vereniging gold lange tijd niet voor volksmassa’s;
pas in 1869 werd het samenscholingsverbod opgeheven.
De scheiding van kerk en staat hield in dat de staat geen voorkeur had voor
een bepaalde godsdienstige richting. Het liberale streven om de invloed van kerk
en theologie op het openbare leven terug te dringen, riep reacties op in confessionele
kring. Aan het eind van de vorige eeuw vormden zich katholieke en protestants-christelijke
politieke partijen die vervolgens met de liberale overheid in
conflict raakten over de financiële gelijkberechtiging van confessioneel onderwijs
met, door de overheid verzorgd en godsdienstig neutraal, openbaar onderwijs. De
confessionele partijen wisten dit conflict in hun voordeel te beslechten. Ook het
confessionele onderwijs wordt vanaf het begin van deze eeuw van staatswege
bekostigd.
34