Cultuurbeleid in Nederland - OCW - 2002

CULTUURBELEID IN NEDERLAND
wijs, kunsten en wetenschappen werden gezien als één geheel van kundigheden
dat kon dienen tot ‘opheldering van het verstand, beschaving van den smaak en
veredeling van het hart...’. Aan deze kundigheden – aan de kunstbeoefening niet
minder dan aan het volksonderwijs – werd een heilzame werking toegeschreven
op het patriottisch karakter en het nationaal saamhorigheidsgevoel.
Ook Lodewijk Napoleon (1806-1810), de broer van de Franse Keizer, had – zeker
gezien de korte periode van zijn bewind – grote invloed op inhoud en organisatie
van de bemoeienis met kunsten en wetenschappen. Belangrijk was in 1808 de
oprichting van het Koninklijk Instituut van Wetenschappen, Letterkunde en
Schone Kunsten, later de Koninklijke Academie van Wetenschappen. Ook verstrekte
Lodewijk Napoleon een aantal reisbeurzen aan jonge kunstenaars en ontwikkelde
hij plannen voor een Koninklijke Academie voor beeldende kunsten, die
er overigens pas in 1820 zou komen. Dat alles was ingebed in de centralistische
en monarchale traditie van de Franse cultuurbevordering die afweek van de gang
van zaken ten tijde van de Republiek der Verenigde Nederlanden, als een verzameling
gewesten met een burgerlijk bestuur.
Wie meende dat met het herstel van het Huis van Oranje in 1814 oude tijden
zouden weerkeren, kwam bedrogen uit. Algauw bleek hoezeer het verlicht
autocratische bewind van koning Willem I (1815-1840) verwantschap vertoonde
met het dirigistische en nationale Franse systeem. Het bestuur van koning
Willem I kenmerkte zich door tal van ‘vooruitstrevende ideeën’. Zo heeft hij
getracht het middelbaar en hoger onderwijs aan te passen aan de eisen des tijds.
Daar lagen geen cultuurpolitieke overwegingen aan ten grondslag, maar veeleer
economische. Willem I zag in dat een goede scholing van ambachtslieden noodzakelijk
was om de weggekwijnde nijverheid op een internationaal aanvaardbaar
niveau te brengen. Om die reden stimuleerde hij het technisch, en daarmee onbedoeld
ook het kunstzinnig, tekenonderwijs. Ondanks een ambtelijke en uitvoerende
dienst kenden het cultuurbeleid en het cultuurbudget van de koning geen
strikte scheiding tussen persoonlijke en openbare titel. Dat de staatszorg voor de
cultuur in de eerste helft van de negentiende eeuw nog in belangrijke mate deel
uitmaakte van de hofhouding, komt vooral tot uitdrukking bij muziek en
theater. De verstatelijking van het museale bezit en de financiering daarvan
behoren tot de blijvende verworvenheden van de regeerperiode van Willem I.
De jaren dertig brachten een terugval in de overheidsbemoeienis met kunsten
en wetenschappen. Dat ging vooral ten koste van de eenmalige uitgaven voor
aankopen van of opdrachten aan beeldende kunstenaars. Na het aftreden van
Willem I won het liberalisme terrein en daarmee een afwijzende houding tegenover
een controlerende, dus sturende, overheidsrol ten aanzien van kunsten en
39