Cultuurbeleid in Nederland - OCW - 2002

CULTUURBELEID IN NEDERLAND
wetenschappen. De zorg voor de kunsten werd – anders dan voor musea en
onderwijs – een private aangelegenheid van de vorst. De invoering van het parlementaire
stelsel in 1848 bracht de staatsuitgaven onder parlementaire controle.
Ook dat had een negatief effect op de uitgaven voor cultuur.
Willem II (1840-1849) heeft zich doen kennen als kunstverzamelaar en bouwheer.
Een substantieel deel van zijn verzameling is echter naar het buitenland
verkocht. Tekenend voor de periode rond het midden van de vorige eeuw is dat
niet langer de staat op het terrein van kunsten en wetenschappen initiatieven
ontwikkelde, maar dat dit – conform de liberale uitgangspunten – werd overgelaten
aan bevlogen burgers.
Van 1850 tot 1917: particularisering
Het grootste deel van de negentiende eeuw heeft de nationaal voelende burgerij
van de jonge eenheidsstaat Nederland geloofd dat de bevolking ook in geestelijk
en cultureel opzicht tot een eenheid kon worden gesmeed. Dit streven was de
drijfveer achter de eerste nationale cultuurpolitiek in moderne zin en berustte op
een huwelijk tussen het verlicht staatsdirigisme uit de Franse tijd en een utilitair
vooruitgangsgeloof onder de gegoede liberale burgerij. De vroegste staatszorg
voor onderwijs, kunsten en wetenschappen was erop gericht de natie op te stoten
in de vaart der volkeren en haar bewoners op te voeden tot kundige, deugdzame
en vaderlandslievende burgers. Die inspanningen zouden diverse concrete resultaten
opleveren, waaronder een standaardisatie van spelling en grammatica, een
uniformering van onderwijsmethoden, de totstandkoming van de eerste musea
voor vaderlandse geschiedenis en cultuur, en een toenemende aandacht voor
historische bronnen en gedenktekens.
Maar niet meer dan dat. De ambitie om eenheid te brengen in de publieke
cultuur, dus in de waarden en overtuigingen die werden overgedragen en beleden
in het onderwijs, plechtigheden, vertellingen, zang of uitbeeldingen, is goeddeels
op niets uitgelopen. Naarmate de democratie vastere grond onder de voeten
kreeg en een groter deel van de bevolking politieke zeggenschap verwierf, zou
duidelijk worden dat de gematigd protestantse bovenlaag de religieuze en culturele
verscheidenheid onder de rest van de bevolking schromelijk had onderschat
of zelfs genegeerd. In tegenstelling tot landen met een dominant katholieke of
lutherse geloofstraditie was Nederland in de negentiende en een groot deel van
de twintigste eeuw nog te verdeeld voor het ontstaan van een substantiële,
gemeenschappelijke, publieke cultuur. Een snelle opeenvolging van politieke,
sociale en economische veranderingen legde groeiende tegenstellingen van ideële
aard bloot. Tegenstellingen bestonden er ook bij die vormen van kunstzinnige
40