HANDBOEK DER GESCHIEDENIS VAN HET VADERLAND Door ...

1579. Jan. Vertrek van Anjou en van Casimir; na teleurstelling veroorzaakt en
ondergaan te hebben. Onbeschrijflijk verwarring: in vele steden het volk meester; geen
eerbied voor de Overheid; zelfs de Staten-Generaal te Antwerpen niet in veiligheid; men
sprak van hen om te brengen en uit de vensters te werpen.
183. Er kon thans (nu de onmogelijkheid van Religievrede openbaar werd) geen algemeen
vereniging en samenwerking meer zijn. Bijna gelijktijdig werd het verbond van ATRECHT
gesloten door de Waalse Gewesten en, in het Noorden, de UNIE van UTRECHT gevormd.
Graaf Jan van Nassau, Stadhouder van Gelderland, was er de hoofdbewerker van; uit vrees
voor Fransen en voor Roomsen invloed, en om, als de Generale Unie uiteen viel, een
vereniging te hebben in Nederlandse en gereformeerde zin.
1579. 5 Jan. Verbond van Atrecht tussen Henegouwen, Artois en Doornik; voor de
handhaving van de Roomse godsdienst. — 23 Jan, UNIE VAN UTRECHT, inzonderheid
voor het behoud van de Hervorming. — In beide stukken beroep op de Pacificatie van Gent;
ofschoon te Utrecht, door het invoeren van de Religievrede, hiervan, in een gewichtig punt,
afgeweken werd.
Graaf Jan van Nassau had (April 1578) het Stadhouderschap van Gelderland aanvaard, waar
vele verdrukte Christenen hun troost en vertrouwen op hem hadden gesteld. Uiterst
nioejjelijke taak. De meerderheid van de Staten zeer Roomsgezind, tegen de Religievrede. De
Gereformeerden verbitterd; openbare prediking; welke de Graaf meent „met vrijer consciëntie
aan niemand te kunnen weigeren, wezende van dezelve Religie en hopende daarin zalig te
worden.” Beeldstorming, vermeestering van de Kerken door de Protestanten. — Verregaande
oogluiking van de Stadhouder, die soms op forse toon, in de vergadering van de Staten en
elders, de tegenstand bedwingt.
23 Jan. De Unie van Utrecht getekend door de Graaf, Holland, Zeeland, Utrecht, de
Ommelanden en de Ridderschap van Gelderland. — Nadere vereniging, ten eeuwigen dage,
als waren zij één Provincie, tot ouderlingen bijstand, met lijf, goed en bloed, tegen alle
geweld, onder de naam des Konings of zijnentwege. Geen verlaten des Konings; geen vrije
Republiek met een Stadhouder; geen vereniging van burgerstaten onder
bondgenootschappelijk bestuur, maar verbond van wederkerige bescherming, waarbij de
Regering, zo als die was, niet gewijzigd, niet beschreven, maar behouden en ondersteld werd.
Streven naar eenheid, maar zo dat het zelf beheer (de autonomie) van de Gewesten
onaangeroerd bleef. Eigenlijk slechts onderlinge verbintenis tot algemeen overleg en verenigd
werken in hetgeen ter gezamenlijke verdediging vereist werd. —
Oorlog. Troepen door de geünieerde Provinciën betaald. — Financiën: de oorlogskosten uit
accijnzen in al de Provinciën op eenparige wet (heilzame bepaling, verdrongen door het
verderfelijke stelsel van de Quotas) — Religie. Generlei geloofsonderzoek of
gewetensdwang. Voorts (in het belang van de Gereformeerden, zonder aansluiting ook van
Roomsgezinde Provinciën te beletten) vrijheid van de Gewesten om te handelen zo als ze
dienstig zullen vinden. — Bij twijfel omtrent de zin van de artikelen zal men, niet kunnende
accorderen, zich wenden aan de Stadhouders van de Provinciën. — Meer dan twee eeuwen
bleef de Unie historische grondwet van het Gemenebest; uit hoofde van leemte en onbeslistheid,
voor velerlei uitlegging vatbaar; als zijnde, vóór de Afzwering, ontstaan in een
tijdsgewricht waarin meer dan ooit omtrent de verhouding van de Stadhouder tot de Koning,
van de Stadhouder tot de Staten, van de Generale en Provinciale Staten, onzekerheid bestond.
1580. 3 Mei: toetreding van de Prins van Oranje; die sedert lang soortgelijke Unie gewild had;
niet deze, omdat zij eer tegen dan voor Anjou en de Religievrede was (9 Maart 1580,
Overijssel bij de Unie gevoegd; 1595, Groningen; 1598, Friesland).