HANDBOEK DER GESCHIEDENIS VAN HET VADERLAND Door ...

245a. Het volk was, sedert 1555, aan de gewijzigde regering onderworpen en gedwee. Ook
zou het alvermogen van de Staten en van de stedelijke Regenten niet ligt ernstige weerstand
hebben ontmoet, zo de Overheid, in betrekking tot de Staatskerk, het volksgeloof en het
volksgeweten ontzien had. Maar het wereldlijk gezag stuitte op de onverzettelijkheid van de
Gereformeerde burgerij, toen het aan de Kerk, zonder op haar onafhankelijkheid te letten,
gevaarlijke wangevoelens, in strijd met haar belijdenis, opdrong.
De Regering in botsing, niet met een volkswaan van de dag, maar met de
geloofsovertuiging welke de weerstand tegen Spanje bezield had. Kerkelijk en tevens populair
en nationaal verzet. Eigen onderzoek van de Bijbel, persoonlijk geloof, individuele
verantwoordelijkheid kenmerkt het Protestantisme en vooral de Gereformeerde berk. Ook hier
een theologiserend Volk, calvinistische beslistheid, puriteinse veerpacht (§ 85a), en, om van
de consciëntie wil, naar gelang van de omstandigheden, óf rekbaarheid van onderwerping, óf
onbedwingbaarheid van vrijheidszin. Ook de eenvoudige Christen was niet onbevoegd ter
beoordeling van de hoofdpunten van het geschil. Ook hij (aan het geloof en aan het,
veertigjarig martelaarschap van zijn vaderen gedachtig) wist dat, aan de politieke macht geen
heerschappij toekomt in de kerk; dat zonder eenheid van belijdenis geen kerkgenootschap
bestaat; dat de kern en kracht van het Evangelie in de vrije genade Gods ligt. Geen ellendig en
kleingeestig gebeuzel en gekijf over spitsvondigheden van de Godgeleerdheid, zonder invloed
op hart en leven; maar, in de grond van de zaak, voortzetting; van de strijd over Religie en
gewetensvrijheid onder gewijzigde vorm,
246. Bijkans alleen in Holland en Utrecht had de denkwijs van de Remonstranten merkbaren
weerklank. Des te meer hielden de Staten van Holland hun stelsel van gewestelijke
Soevereiniteit vast. Daarom mocht er volgens hen, van geen Nationale Synode spraak zijn.
Aldus geraakten zij tegen de overige Gewesten en tegen de Staten-Generaal in strijd. Met de
geest van de Unie, met de feitelijke eenheid van de Republiek, was het onbestaanbaar, dat
verdrukking van de Hervormde Godsdienst, waarvoor men gemeenschappelijk oorlog
gevoerd had, die als grondslag van de Staat aangenomen was, van de willekeur van een
gewestelijke Overheid afhankelijk werd.
De Staten beriepen zich op art. 13 van de Unie, volgens hetwelk Holland en Zeeland in
de Godsdienst naar goedvinden te werk konden gaan; daartegen werd herinnerd, dat deze
bepaling ten behoeve van de Gereformeerde Godsdienst gemaakt was, tot dat deze, ook in de
andere Verenigde Gewesten. als de nauwste band van de vereniging, ingevoerd worden zou.
Om de Religie als zaak van Provinciaal belang en beheer te kunnen beschouwen, werd de
hoofdbeweegreden tot de oorlog (§ 129 — 132) in de schaduw gesteld; als ware het zwaard
getrokken voor de Hoogheden, Vrijheden, en Gerechtigheden des Lands. “Men zag in het
eerst zo zeer niet op die Hoogheden: 't hart en was zo hoog niet; — men deed zijn best om de
tirannie te verdrijven, inzonderheid van de consciënties dergenen die de ware Religie, ook
onder het kruis en zware vervolgingen, hadden aangenomen. Wij gunnen van de Staten hun
Hoogheden van harte, wij staan ze voor, maar nu zij, door Gods genade, hoog en groot zijn
geworden, nu moeten zij haar hoogheid en grootheid niet misbruiken tegen God'.
247. Voor de oppermacht van de Staten en het overwicht van Holland heeft Oldenbarnevelt
alles op het spel gezet. Onder het juk van de Hollandse burgeraristocratie, welke door hem
bestuurd en geleid werd, zou er van Overheidswege vrede in de Kerk en, door ondergeschiktheid
aan Hollands alvermogen, eenheid in de Republiek zijn.
De differenten op de leer heeft Oldenbarnevelt niet op het tiende deel zoveel behartigd
als 't stuk van de autoriteit van de Staten om kerkelijke wetten en ordonnantiën te maken. Het
onderscheid in leer was, volgens hem, zo groot niet. „Een goed Christen moet ja leren, door