HANDBOEK DER GESCHIEDENIS VAN HET VADERLAND Door ...

zouden vergezeld worden van enige “van de principaalste uit de schutterij en burgerij van de
Steden, niet van de Wet wezende, die bij de gemeen schutters, gilden, of burgers daartoe
zouden worden verkoren." — Bij de Bredase vredehandel, (1575), dat het gevoelen van de
dekens, schutterijen, gilden, en gemeen neringen van de steden zou worden gevraagd. — Bij
het ontwerpen van een Ordonnantie op de Regering, dat “al zulke ordening werd
goedgekeurd, niet alleenlijk bij de magistraten en schutterijen van de Steden, maar ook bij de
gemeenten: om des te meer en beter gehoorzaamheid te hebben."
Zelf stelde hij zich nooit. boven het recht. — In 1582, Soeverein ad interins in Holland,
schreef hij aan het Provinciaal Hof een verschil tussen hem en de Staten te willen overlaten
aan neutrale Rechters: „want wij anders niet gezind zijn dan de Justitie, als een van de minste
ingezetenen, te volgen.”
151. Zijn doel en plan is, naar gelang van de omstandigheden, gevormd, ontwikkeld, en
gewijzigd. Eerst heeft hij het staken van de bloedige vervolging, met wering van buitenlandse
invloed en besnoeiing van het vorstelijk oppergezag, gewild, daarna vrijheid van
Godsdienstoefening, desnoods met afzwering van de Landsheer; en toen eindelijk verzoening
onmogelijk werd, onafhankelijkheid van Nederland, als Vorstendom of als Gemenebest.
De Prins wenste vrede, op dragelijke voorwaarden en met waarborgen van ten uitvoerlegging
en duurzaamheid (een Godzalige en verzekerd in vrede); meer bevreesd voor bedrieglijke
vrede dan voor openlijken oorlog. Hij wist dat onderhandeling dikwijls het verflauwen van de
ijver en het zaaien van tweedracht ten doel en tot gevolg heeft. — Hij had op Duitsland en
vooral (om de traagheid en onwil van de Duitse Vorsten) op Frankrijk het oog gevestigd. —
Hij verlangde nauwe aaneensluiting, liefst van alle de Nederlanden, inmiddels van de
verenigd zijnde Gewesten: “alle landen, bij manier van spreken, in één lichaam en ziel te
reduceren."
151a. In het veldwinnen van Godsdienstvrijheid, in onderlinge verdraagzaamheid van
Hervormden en Roomsgezinden, hier en elders, zocht Willem I zijn meest krachtige steun. Ze
was ook voor zijn staatkundig overleg onmisbaar. Om de weerstand te nationaliseren; om
religieoorlog, ten gevolge waarvan Filips II terstond weer in een talrijk gedeelte van de
bevolking bondgenoten verkreeg, te vermijden of te stuiten; vooral ook om, tussen Frankrijk
en Spanje, in stede van samenspanning tot het uitroeien van de Reformatie, op nieuw politieke
na-ijver en strijd te doen ontstaan: heilzame afleiding voor de Nederlanden, anders op de duur
niet verdedigbaar tegen de ontzaglijke krachten van de Spaanse Monarchie.
152. Belangeloosheid was hoofdtrek. De Prins gaf uit plichtgevoel goederen en
waardigheden, zonder schadeloosstelling, prijs; versmaadde elke aanbieding, hoe voordelig,
met trouw aan de zaak, wier verdediging hij op zich genomen had, niet verenigbaar; streefde
naar geen gezag dan hetgeen tot klem in het bestuur vereist werd, gereed en dikwijls genegen
van de hem toevertrouwde macht afstand te doen. — Hij heeft voor Kerk en Vaderland,
Gods Voorzienigheid voor hem en de zijnen gezorgd.
Zijn bedoelingen zouden niet miskend zijn, zo men in het oog gehouden had,
a. wie hij was; de aanzienlijkste van de Nederlandse Groten; die, bij ontveinzing van zijn
gevoelens, de meest glansrijke uitzichten had; zeer wel in staat, zo hij in 1566 met de Koning
had willen breken, zich machtigen aanhang te verwerven; terwijl hij, door het land te ruimen,
balling werd, wiens goed verbeurd, wiens persoon vogelvrij kon worden verklaard;
b. hoe groot persoonlijk voordeel hem, bij elke vredesonderhandeling, werd aangeboden;
c. hoe onmisbaar het hem opgedragen gezag was ter vervulling van de hem opgelegde taak;
d. met welk een nadruk hij dikwijls ontslag verlangde; in goeden ernst, en omdat, wegens
veler onwil en traagheid, het met ere volhouden van de strijd onmogelijk scheen;