HANDBOEK DER GESCHIEDENIS VAN HET VADERLAND Door ...

De natuur der buitenlandse betrekkingen en de vraag over oorlog of vrede grotendeels beslist
door de behoeften, gevaren en belangen van de Kerk. Dit was het richtsnoer der Staatskunde,
toen het aanzien van de Staat en van het aanzijn der Kerk onafscheidelijk was; en ook in latere
tijd, toen in Europa oorlogen en traktaten voornamelijk door de verscheidenheid van
geloofsbegrippen teweeg werden gebracht.
Voorts was de Kerk, in geloof en inrichting, rechtens vrij en onafhankelijk van de
Staat. De Overheid had recht van kennisneming en toezicht, ten einde zich tegen misbruik en
aanmatiging te verzetten.
85a. Vooral ook in de Nederlanden heeft de Hervorming zich in nauwgezetheid en vreze Gods
met strenge veroordeling zonder aanzien des persoons, van al wat met de Heilige Schrift niet
overeenkomt ontwikkeld. Het Gereformeerde volksgeloof, naar deze eigenaardigheid der
zogenaamde Calvinistische en Puriteinse richting is in elk hachelijk tijdsgewricht, de steun
van Kerk en Vaderland geweest.
De Nederlandse Staat door de Calvinisten gesticht (§ 83) Zoals de Protestanten boven
de Roomsen, zo muntten weer boven alle Protestanten de Gereformeerden uit in geloofsleer
en geestkracht (97).
Het Calvinisme de hoogste ontwikkelingsvorm van het godsdienstig-staatkundig beginsel der
zestiende eeuw (98). In de godsdienstoorlogen was in Zwitserland, Frankrijk, Schotland,
Engeland, Nederland, alleen het Calvinisme krachtig genoeg om de algemene vijand te
weerstaan (97). Dat Engeland Protestants werd en bleef is te danken aan Puriteinse
veerkracht. Ook in het staatsrecht (in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten van Noord-
Amerika) heeft, het door volk en Overheid beide te onderwerpen aan Gods geopenbaarde wil.
vereniging van gezag en vrijheid gebracht.
De Gereformeerden alhier niet door aantal machtig (lange tijd een zeer kleine minderheid),
maar door de onbedwingbaarheid van een moed en volharding uit geloofsvertrouwen en
plichtbesef. De kern der Natie.
Bij buitenlandse aanval of inwendige verdeeldheid is het door deze christelijke, dapperheid,
onbuigzaamheid, trouw, dat de Republiek telkens (meer nog door de ijver van het
Gereformeerde volk dan van de Staten) beschermd of gered werd.
De vooringenomenheid der Luthersen, in Duits land en elders, tegen hetgeen hun in de
Gereformeerde richting overdreven en buitensporig voorkwam was voor het Protestantisme
van onberekenbaar nadeel en heeft grote invloed gehad op de keus der buitenlandse
betrekkingen van het Gemenebest (§ 185, 200)
86. Verdraagzaamheid was er als in geen ander Landen, scherp afstekend bij de vervolgzucht
van de Roomse Kerk. Terwijl zij met handelsbelang overeenkwam, was zij ook met de
onmiskenbare invloed van Evangelische liefde in verband.
De maat der verdraagzaamheid was niet altijd en in al de Gewesten en steden gelijk.
Naar omstandigheden en tijden was er meer vrijlating of beperking. Over t algemeen was de
roem van de Republiek (het klassieke land van de godsdienstvrijheid) wel verdiend; vooral
wanneer men de verordeningen met die in andere Protestantse landen, vergelijkt. De
Hervormde Kerk, - en kon dit anders? - gaf aan haar leden bij uitsluiting de bevoegdheid tot
hoge ambtsbediening in de Hervormde Staat. Maar niet slechts was men ongezind om anderen
tot deelneming aan eredienst te verplichten; men was gereed om met onbekrompenheid,
Godsdienstoefening naar eigen geloof en keus te vergunnen.
Unitarissen en Socinianen, die de Godheid des Heeren ontkennen, niet voor Christenen
gehouden; streng verbod van kerkgemeenschap en geschriften.
De Luthersen en Doopsgezinden met achting behandeld. De strenge maatregelen tegen de
Remonstranten, ondanks de verbittering van de partijen, spoedig buiten werking.