HANDBOEK DER GESCHIEDENIS VAN HET VADERLAND Door ...

ij overeenkomst, van wier naleving de betrekking tussen Vorst en onderdaan niet afhankelijk
was. Zelfs de voorrechten van Brabant (onbillijkerwijs ingeroepen ten behoeve van andere
Gewesten) gaven enkel het recht om een daarmede strijdig bevel niet ten uitvoer te leggen,
geen bevoegdheid om zich van 's Vorsten gezag te ontslaan (§ 31). — Bij de inhuldiging werd
van de Voorzaten gunst, vrijwillig, niet als verbonden aan het erfrecht, bevestigd. — Het
Groot-Privilegie sedert lang te niet, een ware plaag van het Land (§ 64 en 67). Vele
Privilegiën onbillijk, nadelig voor de eendracht tussen steden en Gewesten; sommigen
onverenigbaar niet het Soeverein gezag. — De wegneming van menig voorzegt zou nuttig en
heilrijk voor het Algemeen zijn geweest. Filips II ging hierin omzichtig te werk; eerst in
oorlogstijd heeft hij zich aan geen Privilegiën (omdat hij ze verbeurd achtte) gestoord. De
uitsluitende heerschappij van de Roomse Kerk was hem een Lands Privilegie, heilig boven
elk ander zegt,; vooral ook uit haat van de Religie zijn Privilegiën en vrijheden gekrenkt —
Verbreking van de Privilegiën dikwijls meer kreet en leus dan wezenlijk en algemeen
bezwaar. — „Niet in het enkel verkrachten van Privilegiën de hoofdgrond van het Recht van
Afzwering. maar in de noodweer tegen een Vorst, die, na alle pogingen tot redelijke
verzoening, zich als vijand van zijn volk gedroeg (3).
Schennis van de Privilegiën dikwijls op de voorgrond gesteld, a. in officiële bescheiden, bijv.
in de Acte van Afzwering; opdat men de Roomsen, met wier medewerking men zich nog
vleide, of voor wier tegenwerking men beducht was, niet te zeer ergeren zou; b. door
stedelijke Regenten die, aan de Godsdienst tamelijk onverschillig, zich de vrijheid, te weten
van de Stedelijke Overheden, ten hoofddoel hadden gesteld. Zo was te Leiden het opschrift
van de noodmunt, niet „om der Godsdienst wil;” maar, om der vrijheid wil." Een predikant op
de predikstoel dit afkeurende, trok een ambtenaar van de stad, zittende nevens de
Burgemeester Van der Werf, een geladen pistool uit de zak, zeggende: „wil ik hem er
aflichten?” 't geen de Burgemeester wijselijk afraadde en stuitte.
130. Het verzet had in het eerst geenszins afzwering des Konings ten doel. Ook waar
ontzenuwing van het Soeverein gezag begeerd werd, stelde men prijs op behoud van de
monarchale vorm. Met valse leerstellingen doordrongen, waren de hogere standen echter van
de onmisbaarheid van een landsheerlijke oppermacht overtuigd. Het volk was aan het Huis
van Oostenrijk gehecht. De Hervormden bleven, om van de consciëntie wil, tot onderwerping
aan harde heren bereid. — Aldus scheen er, lange tijd, op verzoening kans.
Evangelische zin tegenover gevoelens wier strekking het was de Staat, door
vernedering en beperking van het Vorstelijk gezag, te herscheppen in een Republiek (§ 87).
Een Staatsrecht, bij de Roomsen verenigbaar neet elke aanmatiging van de Pauselijke
opperheerschappij. De Jezuïeten stelden Soevereiniteit van de menigte over de Vorsten;
onvervreemdbaar recht om de Staatsvorm te kiezen; maar aan het goddelijk gezag des Pausen
ondergeschikt, en uitgeoefend in het belang van de Roomse Kerk. — Bij de Hervormden,
getrouw aan de uitspraken van de Heilige Schrift, werd deze verkeerde richting opgewogen
door christelijke ondergeschiktheid en geduld.
131. De Hervormden hadden vrijheid van Christelijke Godsdienstoefening ten doel. Zij
zouden zich, behalve geloofsverzaking, alles hebben getroost; dit niet. Ten gevolge dezer
plichtmatige onverzettelijkheid werd de oorlog soms voortgezet, enkel om de Godsdienst. De
Hervormden, kern van de weerstand, gaven weldra leiding en toon; voor hen geen vrede
zolang het één nodige werd ontzegd. Door de strijd om vrije belijdenis van de Gereformeerde
Kerk, is de Staat van de Verenigde Nederlanden gevormd.
Er werd verlangd „vrijheid van de ware Christelijke Religie, terecht genaamd de
Evangelische Gereformeerde, begrepen in de 37 artikelen van de Belijdenis door de
Nederlandse Gereformeerde Kerken in 't midden van de zwaarste verdrukkingen gedaan.