HANDBOEK DER GESCHIEDENIS VAN HET VADERLAND Door ...

Puriteinen, die weigerden zich te voegen naar de Rooms-katholieke zuurdesem van de
Episcopaalse Kerk. —
Voorts: a. weifelingen en luimen dezer bij uitnemendheid karige Koningin, door
schrandere raadslieden tevergeefs tot krachtiger houding vermaand; b, verachtelijkheid van
het Huis van Valois, ook van Hendrik III, die zelden goeden wil en doorgaans geen wil had; c.
nauwheid en traagheid van de Duitse Vorsten, grotendeels van de Vaderen ontaard en wier
vadsig en weelderig bestaan alleen door de spitsvondigheden van niet zeer liefderijke
Godgeleerden verlevendigd werd.
142. Met vasthouding aan de vorm van de alleenheersing was er reeds overgang tot een
GEMENEBEST. De Staten, die zich verbeeldden van oudsher Soeverein te zijn geweest,
namen de gelegenheid te baat om het feitelijk te worden. Aartshertog Matthias werd, als
Landvoogd, onder hun invloed gesteld; ook Anjou en zelfs de Prins van Oranje, met fraaie
titel van Graaf en Landsheer, waren eigenlijk niet dan het gekozen Opperhoofd in een
republikeinse Staat, door weerkerig verdrag in enge grenzen beperkt.
143. De pogingen, door de keus van een Opperhoofd, door aanstelling van een algemene
Landraad, door het aangaan van een Unie, ter verkrijging van eenheid in de opkomende Staat,
leden telkens schipbreuk op de eigenbaat van de steden en Gewesten, die zomin mogelijk, aan
banden wensten te worden gelegd. Schromelijke verwarring moest uit dit streven naar
onafhankelijkheid ontstaan.
In tijden van oorlog hebben ook Republieken hulp gezocht bij een hoofden
superintendent. ,Zoveel aangaat deze Landen te gouverneren bij forme van Republiek,
degenen die de gelegenheid, privilegiën en ordonnantiën van de Landen kennen, verstaan ligt
dat het niet wel mogelijk is ze zonder hoofd te regeren. En dat doordien de Staten en
Provinciën onderling gelijk zijn, in jurisdictie, preëminentie, en autoriteit, en dat d' een d'
andere niet wil toegeven, maar een iegelijk wil, onder het deksel van privilegiën, usantiën, of
ook commoditeit van plaats en ligging, over de ander heersen, of immers zijn naburen
verongelijken" (13).
De Prins ergert en beklaagt zich gedurig over de krachteloosheid van het algemeen
Bewind (1581): „Aangezien wij een gemeen zaak hebben, behoren wij ook samengevoegd te
zijn, 't welk wij tot nog toe niet hebben kunnen verkrijgen, omdat ieder Provincie zijn eigen
raad heeft, ja bijna iedere Stad; ook heeft ieder Land zijn bijzonder oorlogshopen en geld,
zodat hetgeen dat veel zou zijn voor allen, klein is voor ieder alleen. 't Is waar dat men een
Raad geordineerd heeft; maar zonder macht, en daar geen autoriteit is, hoe zal daar zijn
oorlogsordeningen voor de financiën, voor de Justitie, en alle andere dingen 't en zooveel
aangaat d' autoriteit, nimmer zal er enige zijn bij dien die niet vermogen een armen stuiver uit
te geven; gelijk noch ik, noch de Raad niet hebben. Dit zijn de misbruiken door welke wij
zullen worden vernield, zo God zijn genade niet verleent om in tijds daarin te voorzien.'
144. De zelfstandigheid en het overwicht van HOLLAND is reeds onder Willem I
aanvankelijk gevestigd. Dit machtige Gewest was, met Zeeland alleen, geruimer tijd het
toneel van de hachelijke strijd. Ook daarna bleef het voor de Prins steunpunt en daarom, bij
samenwerking van de Nederlanden tot de oorlog, altijd door inrichting en beheer, een
afzonderlijk geheel. De Staten gingen hierin soms verder dan de Prins zelf zou hebben
gewenst. Hun provinciaal gevoel van kracht en meerderheid klom, toen Brabant en
Vlaanderen, onder de overige Provinciën aan Holland gelijk, weer onder de Koning waren
gebracht.