HANDBOEK DER GESCHIEDENIS VAN HET VADERLAND Door ...

EERSTE AFDELING.
1568-1584.
WILLEM I.
140. In vele Landen scheen er, gedurende deze zestien jaren, doorgaans tussen Roomsen en
Protestanten, wel niet vrede, maar een soort van wapenstilstand te zijn. In de Nederlanden zou
juist nu het grote pleit over zijn of niet zijn van de Reformatie, ten behoeve van de ganse
Christenheid, worden beslist.
a. Duitsland. 1555: Religievrede: ongenoegzaam en dubbelzinnig; evenwel verademing, rust.
b. Engeland. 1558: Regering van Elizabeth, die, ofschoon alles behalve Puriteinsgezind,
weldra als Protestantse Vorstin optreedt en de Roomsen in toom houdt. —
c. Frankrijk 1502 — 1584: meermalen moord en burgeroorlog; maar de partijen wogen elkaar
bijna op; de heftige kamp van de Ligue eerst in 1585. —
d. De Nederlanden in het felste van de strijd. —
Het Evangelie, eenmaal hier onderdrukt, zou elders aangerand zijn. Nederland, door Engelse
Staatslieden het bolwerk van hun Vaderland genoemd, was dit voor de Religie in 't algemeen.
De Prins van Oranje schreef in 1574: „Raakt dit land weer onder de tirannie van de
Spanjaarden, zo zal in elk ander Land de Godsdienst, menselijkerwijs gesproken, voor altijd
uitgeblust worden, zonder dat er één vonk van overig zij.”
141. De Nederlanders stonden tegen het machtige Spanje doorgaans alleen. Ook voor vele
Protestanten waren zij opstandelingen en, om het Calvinisme, van onrechtzinnigheid verdacht.
Aan beloften ontbrak het zelden; aan bijstand dikwijls, vooral wanneer men er het meest
behoefte aan had. Soms werd baatzuchtige ondersteuning verleend, en doorgaans zó dat er
meer tweedracht dan voordeel uit ontstond.
De krachten van Spanje verzwakt of afgeleid door — de overmoed van de Turken,
echter na de dood van Soliman II (§ 113) en de neerlaag bij Lepante (1570), minder geducht,
— de opstand van de Moren (1570), tegen wie barbaarse verdelgingsoorlog gevoerd werd,
— de onderneming tegen Portugal (1580) — de vijandige houding van Frankrijk, — de
wel uitermate behoedzame, maar gans niet Spaansgezinde staatkunde van Koningin Elizabeth.
— Maar Filips II steeds machtig; door Spanje en het bijna uitsluitend bezit van Italië, — de
rijkdom van Oost-Indië en de schatten van de nieuwe wereld, de geoefendheid van de
Spaanse oorlogsbenden, — het ontzag aan de naam van Spanje sedert de helft van een eeuw
gehecht, — de grootheid van de opofferingen om de Nederlanden te herwinnen. Van 1569
— 1572 derwaarts gezonden 25 miljoen; voor het beleg van Middelburg 7 miljoen besteed.
Uit Frankrijk, Duitsland, en elders, snelde menigeen naar de Nederlanden, verdreven,
of vrijwillig, ter verdediging van het geloof. Maar de regerende Vorsten? De meesten, wel naijverig
op Spanje en zeer geneigd zich met een deel van Nederland te verrijken, maar
ongezind, door openlijk hulpbetoon, de machtigen Landsheer tot vijand te hebben; ook
afkerig van republikeinse strekking, als rebellie aangemerkt ("er zijn heden vele knechten, die
zich afscheuren elk van zijn heer," 1 Sam. 25, v. 10). — De vooringenomenheid van de
Roomsgezinden te sterker om het Gereformeerd beginsel. Ook vele Protestantse Vorsten
waren tegenstanders van de Presbyteriaansche Kerkordening en Calvinistische leer. De
Hervormden, om de verwerping van de consubstantiatie in het Heilig Avondmaal, bij de
Luthersen gehaat; bij Elizabeth, verdacht om overeenstemming met de haar zo lastige