Werkboek 'jij en ik' - Jeugdboekenweek

Wie jij is en wie ik is nooit restloos kenbaar
Jij en ik in jeugdliteratuur
Katrien Vloeberghs
‘Trouwens, zelfs terwijl we hierover spreken verandert
de wereld om ons heen ook geleidelijk. Hoewel de
blauwe waas van de zomer nog over het land ligt,
hoewel het nog steeds heet is en de hemel boven onze
hoofden blakert, kun je toch al, tegen de schemering,
een nieuwe koelheid voelen – ‘s nachts steekt er een
bries op met de geur van wolken. En zoals de bladeren
beginnen te kleuren en te krullen, wordt ook de zee iets
blauwer, de aarde een beetje bruiner, zelfs de verre
heuvels lijken in deze tijd een stukje verder weg.
Alles.
Wat mij betreft, op de leeftijd van elf jaar en om en
nabij twee maanden, veranderde ik in de loop van één
enkele dag vier- of vijfmaal totaal. Waar moet ik dan
met mijn verhaal beginnen?’
Een kind begint zijn verhaal en Amos Oz begint zijn
novelle Soumchi, waarin hij een al dan niet gefictionaliseerde
herinnering aan een avontuur in zijn kindertijd
vertelt, met dit bewust uitvergroot ‘statement’ over de
flexibele identiteit van een jongen van elf jaar en om en
nabij twee maanden: ‘[ik] veranderde in de loop van één
enkele dag vier- of vijfmaal totaal.’ Waar moet ik dan
met mijn verhaal beginnen, waar zal ik beginnen, en
waar begint ‘ik’? In tegenstelling tot bepaalde gesprekssituaties
in de dagdagelijkse realiteit, heeft ‘ik’ in de literatuur
geen ondubbelzinnige referent, geen vast begin en
einde, geen onverschuifbare begrenzing. In dit verhaal
begint en bevindt zich ‘ik’ mogelijkerwijze op (tenminste)
vijf verschillende plaatsen. ‘Ik’ is het kind (de protagonist)
Soumchi, die de belevenissen meemaakt en de
volwassen geworden Soumchi die ze vertelt. ‘Ik’ kan ook
de auteur zijn, die een in min of meerdere mate autobiografische
anekdote in min of meerdere mate vanuit een
kinderlijk perspectief neerschrijft. ‘Ik’ kan, voor de duur
van het verhaal en indien de auteur dit toelaat, de lezer
worden. De lezer die in principe volwassen is, want
Soumchi is geen kinderboek; de lezer die uitgenodigd
wordt om herinneringssporen aan de eigen kindertijd te
activeren, want Soumchi is een kind.
Soumchi is een kind en het is daarom geen toeval dat er
van hem wordt geschreven – dat hij van zichzelf vertelt?
– dat zijn identiteit niet vastligt, doch integendeel grillig,
veranderlijk is en moeilijk in tijd en plaats te lokaliseren.
‘Waar moet ik dan beginnen’, waar begin je je verhaal
als kind? Vanouds en vandaag wordt kinderliteratuur
een oriënterende functie toegeschreven: ‘Verhalen
brengen de wereld in kaart en zijn bewoners, inclusief
iemands eigen positie binnen dat raamwerk.’ (eigen vertaling,
Marcia Kinder, in: Nodelman 1996, 137).
Zodoende kan elk opgroeiend individu zich aan de hand
van dat verhaal en het erin gerepresenteerde mens- en
wereldbeeld oriënteren, zich inrichten in en zich identificeren
met de door het verhaal aan hem toegewezen positie.
‘De verhalen die we aan onze kinderen aanbieden,
kunnen hen helpen hun identiteit vorm te geven en een
thuis in de wereld te vinden.’ (eigen vertaling, Watkins,
in Hunt 1992, 194).
Pedagogisch gemotiveerde inspanningen van de auteur
zijn er inderdaad vaak op gericht bij te dragen tot de
ontwikkeling van de subjectiviteit van de lezer, haar/zijn
plaats op de kaart te bepalen en een thuis in de wereld
te helpen vinden. Deze zelf-wording van de lezer wordt
vaak – tenminste voor de tijd van de lectuur – gerealiseerd
door een maximale versmelting met de verschijningsvorm,
levenssituatie, denkwijze, wensen en impulsen
van de protagonist. Naar deze vereenzelviging wordt
met grote frequentie in de literatuurkritiek verwezen
met het bekende concept van de (alom geprezen)
herkenbaarheid. Is het niet merkwaardig hoe de zelfwording
en subjectvorming van een jonge lezer bereikt
dient te worden door een onkritische en ongereflecteerde
– 7 –