Werkboek 'jij en ik' - Jeugdboekenweek

versmelting met een ander, fictief subject? Bestaat er
voor de lezer nog de kans om een literaire ontmoeting te
realiseren, om in dialoog te treden met een personage of
met de auteur of de verteller, om ‘ik’ op verschillende
plaatsen te laten beginnen? Dit streven naar restloze
herkenbaarheid kan eveneens een minder onschuldige
intentie verbergen. John Stephens schreef een uitstekende
analyse over de verschillende mogelijkheden
waarop kinderliteratuur kan fungeren als een ideologisch
instrument. Eén van de strategieën die auteurs
volgens hem al dan niet bewust aanwenden, heeft precies
betrekking op deze herkenbaarheid, op deze restloze
identificatie van de lezer met het (hoofd)personage.
‘Onbeperkte identificatie met personages schrijft een
coherente realiteitswaarde en objectiviteit toe aan de
wereld die door de tekst wordt geconstrueerd, en construeert
zelf op deze wijze een valse subjectiviteit en
identiteit die de subjectiviteit van de protagonist alleen
maar imiteert.’ (eigen vertaling, Ideology in Children’s
Literature, p.81.) In Stephens visie bevestigt de auteur in
dat geval dus de status quo en streeft hij een identificatie
van zijn lezer met een subject-protagonist na die
zich op een sociaal wenselijke en aangepaste manier
gedraagt en integreert in de fictieve maatschappij.
bijzondere kracht van literatuur over het hoofd om zélf
uit te nodigen tot kritische lectuur, om de expliciete
boodschap onverwacht maar beklijvend onderuit te
halen. De driehoeksverhouding tussen auteur (verteller),
protagonist en lezer is nooit restloos voorspelbaar; wie
jij is en wie ik is nooit restloos kenbaar. Geïnspireerd
door de culturele antropologie van Richard Shweder
noemt kinderliteratuurwetenschapper Lissa Paul de
vervreemding van het vertrouwde en dichtbije en de
toenadering tot het andere en verre als een belangrijke
werking van literatuur: ‘vertrouwd te maken wat op het
eerste gezicht vreemd leek, de andere leek; en te
vervreemden van wat we dachten te kennen, onszelf’
(eigen vertaling, Paul in Hunt 1990, p.157). Dacht je te
weten waar je begon, waar je verhaal begon? Soumchi
herinnert ons eraan, dat het evengoed anders had
kunnen zijn, dat het verhaal, of ‘ik’, of ‘jij’ evengoed
een ander begin had kunnen hebben. Zijn echo klinkt
door in dat andere meesterlijke verhaal, van die andere
elfjarige, die zijn verhaal begint met – iets, en zo het
relaas van de feiten als slechts één van de mogelijkheden
relativeert. ‘Ik zal maar met iets beginnen’
(Peter Van Gestel, Winterijs).
Zowel voor literatuurmediatoren als voor lezers is het
ongetwijfeld belangrijk inzicht te krijgen in deze evenzeer
verborgen als onvermijdelijk beïnvloedende mechanismen
van kinderliteratuur. Het is nuttig om erbij stil
te staan dat de eigenschappen, handelingen, begin- en
eindplaats van de ‘ik’-persoon niet zonder meer vrijblijvend
zijn. Dat we misschien twee keer moeten
nadenken wát de in een recensie vermelde
‘herkenbaarheid’ concreet betekent en misschien kan
impliceren. Dat de lezer soms erg inhalig wordt overtuigd
door de protagonist – ‘jij bent nu, voor de duur van
mijn verhaal en jouw lectuur ‘mij’ geworden, ‘ik’
geworden.’ Maar is hiermee het laatste woord gezegd?
Stephens schrijft de intentie van de auteur en de
retorische en emotionele mechanismen van identificatie
wel erg veel daadkracht toe, zonder rekening te houden
met de kritische weerbaarheid van de lezer enerzijds en
met een bepaald potentieel van literatuur anderzijds. In
zijn strijdvaardigheid ziet Stephens misschien te veel de
Katrien Vloeberghs is aspirant FWO en doceert
jeugdliteratuur aan de Universitiet Antwerpen.
– 8 –