turk-mitoloji-ansiklopedisi-deniz-karakurt

S a y f a | 850Çeşitli geleneklerde “Yer’in göbeği”, “Yer’in kalbi”, “dünyanın merkezi” gibi terimlerle ifâdeedilen ve betil taşlarıyla simgelenen “yeryüzünün merkezi”den geçtiği varsayılan bu eksen (axismundi) Asya’da Şamanizm’in bulunduğu kimi bölgelerde şamanın transa geçtiği çadırınındireğiyle, kimi bölgelerde ise köyün meydanına dikilen direkle temsil edilir ki, bu gelenek OrtaAsya’daki birçok köyde halen sürmektedir. Bu Şamanist gelenek Kuzey Amerika Kızılderililerinde(totem direği), kimi Macar köylerinde de görülür. Her üç kültürde de direğin tepesine genelliklekartal ya da bir hayvan kondurulur (Kartal, Asya’da kimi zaman çift başlı tasvir edilir, Yakutşaman mezarlarında direğe tünemiş kuş motifi görülmekle birlikte, Altay köy direklerinde bazenat gibi başka hayvanlar da görülür.) Fakat Türk Şamanizm’inde direkle ilgili bir tapınmayarastlanmaz ve direk, Yer ile Semavi Âlem arasındaki irtibatın temsil edilmesinden başka biramaca hizmet etmez. Orta-Asya ve Sibirya Şamanizm’inde, kayın ağacından yapılan bu direğinyerini kimi zaman kayın ağacının kendisi alır. Göçebe topluluklardaki bu direğin yerini, yerleşiktoplum düzeninde, aynı anlamı ifâde etmek üzere “sütun” almıştır.Yer’in ekseni dinlerde ve mitolojilerde yer ile cennet ve cehennem gibi ya da Tanrı/tanrılarınikamet ettiği yer arasındaki ilişkinin sağlandığına inanılan yerdir. Daha yüksek ve daha alçakâlemler arasındaki seyahatler ve iletişim bu nokta üzerinden sağlanır. 1 Aşağı âlemlerdekiler bunoktadan daha yukarı çıkarak yukarı âlemdekilerle iletişim kurarlar, yukarı âlemlerde olanlar iseaşağıda âlemlere ve heryere bu yer üzerinden lütuflarını yayarlar. 2 Bu nokta yerin AntikYunan'da dünyanın başlangıç noktası sayılan omphalos (yerin göbeği) ile benzer bir işlev görür.Yerin merkezine ilişkin Axis mundi imajı (belki de beslenmeyi sağlayan göbek bağına benzerşekilde) genellikle dişil betimlenir. Bu bir doğal obje (dağ, ağaç, asma, sürgün, duman veya ateşgibi) ya da insanlar tarafından üretilmiş birşey (kule, merdiven, mayıs direği, haç, çan kulesi yada minare, ip, totem direği, sütun) olabilir. Göğe yakınlığı bazen dini(pagoda, tapınak tepesi,minare, kilise) bazen seküler(obelisk, deniz feneri, roket, gökdelen) anlamlar taşıyabilir ve dinselveya seküler bağlamlarda görülür. 3 Axis mundi sembolizmi şaman pratiklerinden, animist inançsistemlerine, büyük dünya dinlerinden teknolojik gelişmenin ürettiği "urban center"lara kadarbirçok alanda görülebilir. Mircea Eliade'nin dediği gibi "Kozmogoni, tüm inşalarda örnek alınanoluşumdur. İnşa edilen her yeni şehir, her yeni ev, dünyanın yaradılışını bir anlamda bir dahatekrarlar. Aslında her şehir ve her konut "evrenin merkezinde" bulunmaktadır. 4 Mircea Eliade'yegöre merkez simgeciliği ve kozmolojik imaları üç ana unsur etrafında toplanırlar:1. Dünyanın merkezinde, yerle göğün birleştiği "kutsal dağ" bulunmaktadır. Bu dağ bâzenbir direk, bâzen de bir ağaç şeklinde düşünülür.2. Her tapınak ya da saray ve biraz daha geniş bakarsak her kutsal ev "kutsal dağla"özdeşleştirilir ve böylece "merkez" olur.3. Axis mundi'nin geçtiği yerler olarak kutsal şehir ya da tapınak, gök, yer ve yeraltınınbirleştiği bir yer olarak görülür.D e n i z K A R A K U R TTÜRK SÖYLENCE SÖZLÜĞÜ