2 не

ө зен , көл, теңіз т. б.) еріген күйде, ащы (тұзды) көлдерде шөгінді
әрі сөлінде еріген күйде және жер қабатында казба қатты тұз
түрінде кездеседі. Бұлардын. ішінде ең көбі, әрі көп қолданылатьіны
а с түзы.
Өте ерте зам анда жер шары түзіле бастаған кезде, оны корш аған заттар
элемент күйінде — газ не бу түрінде ғана болған. Біртіндеп соныц бәрі суи
келе, газ күйіндегі хлор мен натрийдің буы косылысып натрий хлориді түзілген,
одан сутек пен оттек қосылысып су гүзілген. Ол су ж ердің бетіне келіп ондағы
ойпаттарды толтырған, сөйтіп алғаш қы мұхит пайда болады. Атмосферадағы
ж әне жер бетіндегі суға ерімтал заттар мұхит суына ж иылады, сөйтіп ас тұзы
ол магма катып тау түзілгенде, тау денесінде болды, бірак ж ы лдар бойы ж ауған
жанбыр мен кар суы оны да ерітіп, бұлак, өзен суы аркы лы мұхитка жинады.
Тұнғыш мұхит ас тұзыньщ алғаш коры еді, біздін заманымы здағы жер бетінде,
жер кабаты нда, жер кыртысында кездесетін еріген, шөккен не тас болып каткан
ас тұзы осыдан тараған.
Қазіргі кездің теңіз, мүхит суларында орта есеппен 3%-ке
жуык еріген ас тұзы бар. Ол қатты түрде болса 20 миллион кубкилометр
көлем алар еді; мұның өте көп екендігін байқау үшін
ол түзды жердің құрғақ бетіне (149 миллион км'2) жайған болсақ
қалыңдығы 100 м артық кабат болар еді. Еріген түз бұлактардың,
езен, көлдің суында болады. Кейбір ащы көлдердегі түз мөлшері
26% дейін барады, міне, осы көлдер суалғанда түз түбіне ш ѳ г е -
д і. Бізде ондай ірі кѳлдер Эльтон, Баскұншак, Ж ақсыкылыш
(Арал теңізінің мақы), Тобылжан, Каряков (Павлодар облысы),
Орқаш (Қостанай облысы). Осылармен қатар ас түзы
жер кабатында катты тұз түрінде кездеседі, мұны қазба
тұздар қатарына қосады. Мұндай орында Артемьевск (Донбасс),
Елек (Орынбор түбі), Солотвино (Закарпатьеде), Шөладыр
(Алматы маңы) жэне Кавказ, Сібір т. б. жерлерде бар. Қазба
тұздар ерте уакытта болған теңіздердің, үлкен ащы көлдердін
суалғаннан кейінгі калдығы.
А л у жолдары — теңіз суындағы тұзды алудың әзірге
арзан жолы табылған жок. Көлдердегі шөгінді түз түз комбайыны
не т ү з сорғыш (солесос) деген машина (ІІІ-сурет) жәрдемімен
алынады. 1-болаттан жасалган айналмалы үсатқыш,
2-пневматикалык труба, 3-үсатылған тұзды сөлімен араластырып
сорып ілгері айдайтын насос, 4-қүбыр, 5-тұз жинайтын резервуар,
6-элеватор — шығырдағы сияқты айналып тұратын, бірак асты .
тесік бакырлар; резервуардағы түзды күреп алып бара жаткан
жолында, шашырап тұрған су бакырдағы тұзды жуып тесігінен
ағып өтеді; бакырдағы тұзды элеватор тура темір жол вагонына
тиейді.
Бір комбайн 7 мың кісінің жүмысын істейді.
Жер қойнындағы қатты тұзды шахта жасап ѳндіреді (112-
еурет).
Ac тұзының адамның тіршілігіне, шаруасына керектігі сондай,
орта есеппен, бүкіл жер жүзінде, әрбір адамға жылына 8 кг ас
түзы ұсталады екен.
Тұз қышкылының, табиғи түздарының ішінде, тағы бір ете
маңыздысы калий хлориді — КС1, оны сильвиннен не сильвинит-
335