Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Hrvat. film. ljeto, Zagreb / god 11 (2005), br. 42, str. 101 do 106 Riesinger, R. F.: Filmski znak: filmska semiotika Christiana Metza<br />
prvi opse`an opis stanja i klasifikaciju <strong>filmski</strong>h izra`ajnih<br />
oblika.<br />
Zna~enje i izvornost Christiana Metza kao osniva~a filmske<br />
semiotike na kraju se nalazi u tome {to je prvi put detaljno<br />
istra`io kompleksni odnos ’film/kino’ uz pomo} znanstvenih<br />
postulata lingvistike i ne{to kasnije — psihoanalize, a to su<br />
prema njegovom shva}anju discipline koje zanima zna~enje<br />
kao takvo.<br />
Djelo Christiana Metza mo`e se podijeliti u tri faze: ranu semioti~ku<br />
(1964. do otprilike 1972), srednju semioti~ko-psihoanaliti~ku<br />
(oko 1973. do otprilike 1985) i kasnu, u kojoj<br />
se u sredi{tu nalazi iskazivanje (énonciation) u filmu (otprilike<br />
1986. do 1993).<br />
I. Rana faza ili Prva semiotika<br />
U sredi{tu Metzova ranog rada, u stru~nim krugovima nazvanog<br />
Prvom semiotikom, u razdoblju od 1964. do otprilike<br />
po~etka sedamdesetih godina, nalaze se usporedba filmskog<br />
i prirodnoga jezika, vrste monta`e u narativnom filmu<br />
te specifi~nost <strong>filmski</strong>h izra`ajnih oblika — za razliku od kazali{ta,<br />
knji`evnosti, a i likovnih umjetnosti.<br />
Metz lingvisti~ke instrumente koristi kao teoretsko i metodolo{ko<br />
ishodi{te kako bi medij filma istra`io u odnosu prema<br />
jeziku i ex negativo odredio sve ono {to film nije. »Mi<br />
smo Š...š uvjereni da je ’filmolingvisti~ki’ pothvat potpuno<br />
opravdan i mora biti potpuno lingvisti~ki, to zna~i ~vrsto<br />
oslonjen na lingvistiku uop}e«(Metz, 1972: 88). 3 »Shvatiti<br />
{to film nije, zna~i dobiti na vremenu a ne gubiti ga trude}i<br />
se obuhvatiti ono {to on jest. Posljednji cilj definira drugi<br />
moment filmske analize« (isto: 90). Op}i cilj takva postupka<br />
time postaje istra`ivanje struktura i funkcija <strong>filmski</strong>h izra`ajnih<br />
sredstava.<br />
Iz te rane faze treba istaknuti tri sredi{nja Metzova rada koji<br />
utemeljuju filmsku semiotiku:<br />
Le cinéma: langue ou langage? (Metz, 1964) 4<br />
U prvom radu, {to se posvuda smatra istinskim pionirskim<br />
tekstom moderne filmske teorije, Metz se bavi ranim teoreti~arima<br />
monta`e kao {to su Ejzen{tejn ili Pudovkin, promatraju}i<br />
film iz lingvisti~koga gledi{ta — posebice problem<br />
filmske sintakse, broj jezi~nih artikulacija u filmu (problem<br />
koji, kao {to je poznato, istovremeno, no nezavisno, poku-<br />
{avaju rije{iti <strong>filmski</strong> umjetnik i teoreti~ar Pier Paolo Pasolini<br />
i semioti~ar Umberto Eco), nagla{avaju}i i zna~enje paradigmatskog<br />
u filmu — s odnosom filma i knji`evnosti te filmom<br />
kao mjestom velikih translingvisti~kih jedinstava zna-<br />
~enja.<br />
Metz si u tom istra`ivanju postavlja posve op}enit cilj: obra-<br />
~unati s tradicionalnim shva}anjem ’jezika filma’, istra`iti temelje<br />
metafore filmskoga jezika i predlo`iti novo odre|enje<br />
problema na lingvisti~koj osnovi. Poznat nam je rezultat koji<br />
je u me|uvremenu postao kanon filmskoteoretskih istra`ivanja:<br />
film je langage bez langue, jezi~na djelatnost bez jezi~nog<br />
sustava. Film nema dvostruke artikulacije odnosno podjele<br />
jezika kao sustava u smislu francuskog lingvista Andréa<br />
Martineta, a ni njegovu strogu paradigmatsku organizaciju.<br />
102<br />
»Kao bogata poruka sa siroma{nim kodom, kao bogat tekst<br />
sa siroma{nim sustavom, kinematografska je slika u prvom<br />
redu govor (parole). Sve je u njoj iskaz. Nedostaje rije~, jedinica<br />
jezika (langue); vlada re~enica, jedinica govora. Kino<br />
mo`e govoriti samo s pomo}u neologizama« (Metz, 1972:<br />
101). 5 Postoji dodu{e filmska paradigmatika, ali su izmjenjive<br />
jedinice zapravo velika znakovna jedinstva, a tim }e se<br />
problemom Metz detaljno baviti u svom sljede}em va`nom<br />
radu.<br />
Problèmes de dénotation dans le film de fiction (Metz,<br />
1968: 111-146) 6<br />
U drugom temeljnom tekstu Metz razvija poznatu veliku sintagmatiku<br />
filma polaze}i od problema filmskoga ozna~avanja<br />
(signification) te obje tamo implicirane razine znaka denotacije<br />
i konotacije, potom od pojma analogije, od pitanja<br />
dvostruke artikulacije u filmu i od gramatike i/ili retorike filma.<br />
U velikoj sintagmatici on izolira i razlikuje osam sintagmatskih<br />
tipova redoslijeda slika kao temeljne figure narativnoga<br />
filma, koje je naveo u sukcesivno dihotomijski organiziranoj,<br />
sistematskoj tablici. Sintagmatika istovremeno<br />
tvori i paradigmatiku, budu}i da ih Metz ve`e za operaciju<br />
stvaranja filma koje mo`e birati iz ograni~enog broja oblika<br />
sintagmatskog reda. Ta sintagmatika, tvrdi Metz iz strukturalno-lingvisti~ke<br />
perspektive, jest paradigma sintagmi.<br />
Analogija izme|u jezika i filma pritom se ne sastoji u operiranju<br />
na razini temeljnih jedinica, nego u njihovoj zajedni~koj<br />
sintagmatskoj naravi. Kako se film kre}e od slike do sljede}e<br />
slike, postaje sli~an jeziku. Jezik kao i film proizvode<br />
diskurze s pomo}u paradigmatskih i sintagmatskih operacija.<br />
No dok se u jeziku selekcija i kombinacija fonema i morfema<br />
provodi re~enicama, nadre~eni~nim cjelinama i tekstovima,<br />
film selektira i kombinira slike i zvukove u sintagme te<br />
time u jedinice narativne autonomije unutar kojih elementi<br />
me|usobno reagiraju na semioti~ki na~in.<br />
Ta je tablica zbog svoje strogo}e i uvjerljivosti dugo zahtijevala<br />
univerzalnost u podru~ju analize narativnog filma, a tek<br />
nakon dvadeset godina provedene su kriti~ke revizije modela:<br />
kao primjere valja navesti Michela Colina u Francuskoj<br />
kao i Irmelu Schneider i Dietera Möller-Naßa u Njema~koj.<br />
Langage et cinéma (Metz, 1971) 7<br />
Tre}i rad glavno je djelo prve semiotike, u kojem Metz prvi<br />
put sustavno razra|uje i prikazuje sredi{nje pojmove filmske<br />
semiotike, a oni se do danas ubrajaju me|u klju~ne pojmove<br />
filmologije: filmske i kinematografske kodove i subkodove,<br />
tekst, sustav teksta, filmsko/kinematografsko, specifi~no/nespecifi~no,<br />
paradigmatsko i sintagmatsko u filmu, relevantne<br />
jedinice, <strong>filmski</strong> rukopis.<br />
Sredi{nje razlikovanje za etabliranje filma kao zasebnoga<br />
objekta istra`ivanja — a time i semioti~ki utemeljene filmologije<br />
— jest razlikovanje izme|u fait filmique (onog filmskog)<br />
i fait cinématographique (onoga kinematografskog) ranoga<br />
filmologa Gilberta Cohen-Séata (1946), na koje se<br />
Metz poziva. Prednost diferenciranja filma i kina po njegovu<br />
je mi{ljenju u tome {to ’film’ mo`e zna~iti ograni~en pregledan<br />
predmet (analogno Saussureovu langue), koji se s pomo}u<br />
razlike prema ostalim predmetima uglavnom sastoji<br />
H R V A T S K I F I L M S K I L J E T O P I S 42/2005.
Change language