Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Hrvat. film. ljeto, Zagreb / god 11 (2005), br. 42, str. 3 do 21 Kragi}, B.: Tipologija `enskih zvijezda ameri~kog filma<br />
utjelovljenja destruktivne seksualne `udnje« (Patalas, 1963:<br />
113), dakle uloge koje se zapravo uklapaju u liniju fatalne<br />
`ene (ali izvan ameri~ke kinematografije), i Joan Crawford<br />
koja i u svojim ulogama u ovom tipu ve} najavljuje distanciranost<br />
od lika i samopuzdanje pa Patalas konstatira kako<br />
njezin dalji razvoj ujedno odra`ava razvoj samopoimanja<br />
Amerikanki; za ekonomske krize postaje pouzdana suputnica<br />
(dobra prijateljica), a 1940-ih uz sukob ambicija i te`nje<br />
za ljubavlju emancipirana `ena kao dalji stupanj mondenke<br />
(Patalas, 1963: 115).<br />
Vamp<br />
Vamp15 je mo`da najspecifi~niji `enski tip u Patalasovoj tipologiji,<br />
i stoga {to se u njoj razlikuje od naj~e{}e uporabe pojma<br />
u filmskom novinarstvu i publicistici gdje se rabi ozna~avaju}i<br />
`enske zvijezde koje odgovaraju Patalasovoj definiciji<br />
fatalne `ene. Stoga su se vampom nazivale i Asta Nielsen i<br />
Theda Bara, a poslije se epitet primjenjuje ~ak i na pojedine<br />
glumice koje Patalas svrstava u pin-up (npr. Ritu Hayworth).<br />
Sam Patalas smatra da `enske zvijezde koje on ubraja u tip<br />
(ukupno njih ~etiri u ameri~koj kinematografiji — Gretu<br />
Garbo, Marlene Dietrich, Mae West i Jean Harlow, i jo{ dvije<br />
u Europi — Arletty i Zarah Leander), a koje su karakteristi~ne<br />
za vremenski ograni~eno razdoblje 1930-ih, jo{ svjedo~e<br />
o `enskoj te`nji za samostalno{}u koja je karakterizirala<br />
tipove 1920-ih, mondenku i flapper, ali i da se s njima ta<br />
te`nja ukida. Priznavaju}i da je pojam vampa nejasan i nikad<br />
dovoljno definiran (vidi Patalas, 1963: 131), on navodi da<br />
obi~no podrazumijeva tip `ene koji nalazi ispunjenje u uni-<br />
{tavanju ve}ega broja mu{karaca pa utvr|uje da su predstavnice<br />
fatalne `ene (kako je on odre|uje) vampovi u tom smislu<br />
(~ak podsje}a da je upravo Theda Bara uvela pojam vampa<br />
u film). Patalas }e me|utim vamp kao tip u sustavu zvijezda<br />
specifi~no definirati po tome {to se on u ljubavi pojavljuje<br />
kao njezin simboli~ki subjekt pa je u tom smislu mitsko<br />
utjelovljenje emancipiranosti `enskog spola (vidi u Patalas,<br />
1963: 132). U njegovu opisu, vamp je superiorna, ’nedosti`na’<br />
`ena, ljepote koja op~injuje, ali i koja, vi{e nego ljepotom,<br />
privla~i tajanstveno{}u, nedoku~ivo{}u, ~esto proturje~nim<br />
~inima, moralom i postupcima, spojem snage i osjetljivosti,<br />
dobronamjernosti i beskrupuloznosti. U tom smislu<br />
Patalasova definicija vampa odgovara tipu koji Morin naziva<br />
’bo`anska’ (la divine), koji je u njega »podjednako tajanstven<br />
i nezavisan kao fatalna `ena, ali podjednako ~ist i osu-<br />
|en na patnju kao i mlada djevica« (Morin, 1984: 21), a Haskell<br />
’bo`ica seksa’, tim vi{e {to Haskell u svoj tip uvr{tava<br />
iste ~etiri glumice koje Patalas ubraja u vamp, iako ona uzgredno<br />
spominje kako su se bo`icama seksa epitetirale i Rita<br />
Hayworth, Jane Russell i Marilyn Monroe (Haskell, 1987:<br />
105). U Patalasovoj definiciji vamp je vezan uglavnom za<br />
imaginarne ambijente koji podcrtavaju artificijelnost tipa,<br />
koji je i reakcija na sve realisti~nije likove {to se javljaju s dolaskom<br />
zvu~noga filma i koji u temelju predstavlja lik `ene<br />
dijametralno suprotstavljene mu{karcu (stoga za njega i nepoznanice),<br />
ali koja uni{tavaju}i mu{karca uni{tava i sebe,<br />
pri ~emu je kao va`na distinkcija u odnosu na fatalnu `enu<br />
bitno da vamp uni{tava ne zbog zlo}e, nego zbog sudbinskih<br />
okolnosti. 16 Za Gretu Garbo Patalas nalazi da je vi{e od Di-<br />
Greta Garbo<br />
etrich i West vezana uz 1920-e, da je »u po~ecima potpuno<br />
pripadala mondenki te je uvijek zadr`ala crtu ekscentri~nosti,<br />
ali je istodobno prerasla uzore i postala nezemaljski, tajanstveni<br />
vamp — sfinga« (Patalas, 1983: 133). Ona »predstavlja<br />
ljepotu koja je sama sebi cilj... mu{karac mo`e propasti<br />
zbog nje, ali ne i njezinom voljom, ona ne nalazi zadovoljstvo<br />
u uzrokovanju patnje i boli, nego je sama nje`na i bespomo}na«,<br />
a i »nije orijentirana samo na mu{karca...ljubavnika<br />
tretira kao prisni predmet, u voljenom objektu tra`i vlastiti<br />
odraz« (Patalas, 1963: 139). Stoga je njezina `enstvenost<br />
problemati~na, 17 ali je njezin seksepil univerzalan: ona podjednako<br />
privla~i i `ene i mu{karce, i heteroseksualce i homoseksualce.<br />
Takav se Patalasov opis Grete Garbo mo`e nadopuniti<br />
onim koji nalazimo u Haskell, koja je jo{ jasnije suprotstavlja<br />
ostalim trima predstavnicama tipa utvr|uju}i da<br />
»njezina privla~nost nije bila specifi~no seksualna« te da, za<br />
razliku od njih, Greta Garbo nije hedonistica, nego simbolizira<br />
»neprestano preoblikovan i produhovljen seks, savr{enu<br />
metaforu holivudskog filma, visoku sve}enicu svetosti ameri~kog<br />
poimanja ljubavi u kojem je seks preoblikovan u ljubav,<br />
tijelo u duh, a kratkotrajno iskustvo u kona~nu i neprestanu<br />
milost/spas« (Haskell, 1987: 108). U tom smislu tvrdnja<br />
Haskellove o Garbo kao »na~elu ljepote koje jednom pokrenuto<br />
postaje autonomno« i ne{to konkretnija kako je<br />
»tra`enje apsolutne ljubavi« karakteristi~no za likove koje je<br />
tuma~ila zapravo »fraza iz bajki« (Haskell, 1987: 107) mo`e<br />
uputiti na kona~an zaklju~ak o izrazitoj stiliziranosti ina~ice<br />
tipa kakvu nalazimo u njezinim ulogama (pa i njezinim tuma~enjima),<br />
{to je u skladu i s Morinovim citiranjem Bele<br />
Balazsa o Greti Garbo kao »inkarnaciji ljepote patnje« te<br />
7<br />
H R V A T S K I F I L M S K I L J E T O P I S 42/2005.
Change language